(Της Κατερίνας Λαμπρακοπούλου- Υποψήφια διδάκτωρ του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ (Πανεπιστήμιο Αθηνών)
Από τις πρώτες αρχές που φροντίζουν να ενσταλάξουν οι γονείς στα παιδιά τους είναι αυτή της ειλικρίνειας, προκειμένου να μπορούν να ελέγξουν την συμπεριφορά τους και να δημιουργήσουν το υπόβαθρο να μεγαλώσουν «σωστοί άνθρωποι», όπως λέγεται. Από τους πρώτους μηχανισμούς, όμως, που αναπτύσσουν και τα παιδιά είναι αυτός της απόκρυψης της αλήθειας από τους γονείς, κυρίως για να καλύψουν τις αταξίες τους και να αμβλύνουν τις πιθανότητες τιμωρίας τους, όταν γνωρίζουν πως έχουν κάνει κάτι απαγορευμένο από τους κανόνες. Το ψέμα, λοιπόν, είναι ένας ενστικτώδης αμυντικός μηχανισμός, τον οποίο χρησιμοποιεί ο άνθρωπος, από τη στιγμή που αρχίζει να αντιλαμβάνεται τον εαυτό του μέσα σε μικρές ή μεγαλύτερες ομάδες, που διέπονται από κανόνες και απαγορεύσεις. Ένα ψέμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την παραποίηση μιας αλήθειας, η οποία, αν αποκαλυπτόταν, θα είχε αρνητικά αποτελέσματα για έναν ή περισσότερους ανθρώπους, αλλά και για τη δημιουργία ενός ιδεατού- ιδανικού κόσμου με τη βοήθεια της φαντασίας και της υπερβολής, όπως συμβαίνει στα παραμύθια, με τα οποία πάλι από τη νηπιακή μας ηλικία ερχόμαστε σε επαφή.
Μέχρι τώρα έχουμε εντοπίσει δύο πιθανές χρήσεις του ψέματος, ενώ στον αντίποδα βρίσκεται η αλήθεια. Η- κατά πολλούς- μία και μοναδική αλήθεια, η οποία «πηγαίνει μπροστά», «είναι γυμνή» ή «είναι πικρή», όπως συχνά διατυπώνεται. Ετυμολογικά, η λέξη αλήθεια, προκύπτει κατά τη μία εκδοχή από το στερητικό «α» και τη λέξη λήθη, που παραπέμπει στην καλή λειτουργία της μνήμης και στην αναλλοίωτη, γνήσια φύση της αλήθειας, σε αντίθεση με το ψέμα που αποτελεί κατασκεύασμα, ενώ υπάρχει και η εκδοχή της ετυμολογικής προέλευσής της από το «α» και λήθω= λανθάνω (μου διαφεύγει/ κάνω λάθος). Στη δεύτερη εκδοχή βασίζεται η άποψη πως η αλήθεια αποκαλύπτεται πάντα αργά ή γρήγορα, αλλά και η αξιολογική κρίση πως οποιαδήποτε εκδοχή πλην της αλήθειας είναι λανθασμένη.
Το ζήτημα σχετικά με το αν υπάρχει μία καθολική και αναμφισβήτητη αλήθεια για κάθε πράγμα ή αυτή αλλάζει κατά περίσταση και βάσει των υποκειμενικών κριτηρίων καθενός έχει απασχολήσει επί αιώνες τους φιλοσόφους. Δεν είναι σκοπός του παρόντος κειμένου να δώσει απάντηση σε τέτοια μεγάλα ερωτήματα, αλλά να αποτυπώσει με στοχαστική διάθεση κάποιες από τις όψεις και τις λειτουργίες του ψέματος.
Με αφορμή τη σημερινή καθιερωμένη ημέρα της φάρσας και του ψέματος με καλοπροαίρετη, πειρακτική και παιχνιδιάρικη κατά βάση διάθεση, έρχεται κανείς να αναρωτηθεί για τη θέση που έχει το ψέμα στη ζωή μας, ανάλογα με την στόχευσή του και το βαθμό παρέκκλισής του από την πραγματικότητα. Η πρώτη Απριλίου έχει επικρατήσει εθιμοτυπικά ως ημέρα ξεγελάσματος των γνωστών μας, με αρχικό σκοπό όχι μόνο το γέλιο και το χλευασμό του άλλου, αλλά και τη συμβολική του σημασία που ήθελε τον επιτυχημένο «φαρσέρ» να έχει την τύχη με το μέρος του όλη την υπόλοιπη χρονιά, σε αντίθεση με το «θύμα» της φάρσας.
Ένα από τα συστατικά του επιτυχημένου ψέματος είναι η αληθοφάνειά του, δηλαδή κατά πόσο συγκεντρώνει στοιχεία που θα μπορούσαν να ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, χωρίς πολλές υπερβολές, που θα το έκαναν να χάσει την πειστικότητά του. Όταν κάτι ξεπερνά κατά πολύ τα ρεαλιστικά δεδομένα, ενοχλεί και συνήθως απορρίπτεται. Με μία τρανή εξαίρεση, όμως. Την τέχνη. Στον κινηματογράφο, στο θέατρο, στη λογοτεχνία, ο θεατής/ αναγνώστης όχι μόνο είναι εξοικειωμένος με φανταστικές ιστορίες, που συχνά φτάνουν σε εξωπραγματικές διαστάσεις, αλλά αποζητά τη «μαγική αστερόσκονη», που θα τον μεταφέρει σε ιδεατούς όμορφους κόσμους. Αυτή τη «μαγεία» της παραπλάνησης και της αυταπάτης συχνά την έχουμε ανάγκη και στη ζωή μας και σε αυτό βασίζονται τα όνειρα που κάνουμε, αλλά και οι ελπίδες που τρέφουμε για το μέλλον. Η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων, όσο κι αν διέπεται από ρεαλισμό, καταφεύγει πολλές φορές στην ονειροπόληση, σε διαφορετικά κατά περίπτωση επίπεδα, με σκοπό τη διαφυγή από τις δυσκολίες της πραγματικότητας. Ίσως και αυτή να είναι μία από τις πιο ενδεδειγμένες λύσεις στην εποχή μας. να φτιάξουμε το δικό μας παραμύθι. Όπως έλεγε και ο αείμνηστος Μάνος Ξυδούς, «στο πουθενά οι αλήθειες μας πηγαίνουν. Τα παραμύθια λένε ψέματα, γι’ αυτό και δεν πεθαίνουν».
Πόσο διαφορετικά είναι, όμως, τα πράγματα, όταν το παραμύθι το φτιάχνει κάποιος άλλος για εμάς και μας το «σερβίρει» όχι για να μας τέρψει, αλλά για να μας δηλητηριάσει όποιο καλό στοιχείο, με μόνο σκοπό να διατηρήσει την εξουσία του πάνω μας, κρατώντας μας στην άγνοια και την ανασφάλεια! Πρωταρχικό παράδειγμα τέτοιας στρατηγικής είναι η πολιτική, η τέχνη της ψευδολογίας, κατά τα λεγόμενα του Βολταίρου. Στην περίπτωση των πολιτικών, χάνει οποιαδήποτε ισχύ ακόμα και το μακιαβελικό ρηθέν «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Η ιστορία έχει αποδείξει πως δεν υπήρχε ποτέ και η ηθική υποδεικνύει πως δεν μπορεί να υπάρξει ιερός σκοπός πίσω από τα συνεχή ψεύδη, με τα οποία οι εκάστοτε κυβερνώντες τροφοδοτούν το λαό, προκειμένου να τον χειραγωγήσουν. Στην πολιτική δεν έχουν θέση ούτε τα κατά συνθήκη ψεύδη και όμως βλέπουμε πως είναι ο κατ’ εξοχήν χώρος της απόκρυψης και της παραπλάνησης. Από την άλλη, οι κυβερνώντες έχουν την απαίτηση από τους πολίτες να μην αποκρύπτουν καμία πληροφορία που θα μπορούσε να φανεί χρήσιμη και έχουν στη διάθεσή τους νομικά μέσα, για να το επιτυγχάνουν αυτό, τη στιγμή που οι ίδιοι σπανίως λογοδοτούν και μένουν ατιμώρητοι για απάτες που διαπράττουν εις βάρος του λαού και για ψεύτικες υποσχέσεις και πληροφορίες που διαχέουν επανειλημμένως και ασυστόλως στο εκλογικό σώμα.
Ποιος είναι, όμως, ο ρόλος του θύματος της διαιωνιζόμενης πολιτικής φάρσας; Αντί να αντιδράσουμε και να απεκδυθούμε την ιδιότητα του θύματος αυτών που επί χρόνια- και ακόμα περισσότερο στις μέρες μας- «σπάνε πλάκα» μαζί μας, γινόμαστε φαρσέρ του ίδιου μας του εαυτού, κάθε φορά που οδηγούμαστε στις κάλπες. Πώς αλλιώς μπορεί να ερμηνευθεί το φαινόμενο ότι παραχωρούμε εν λευκώ το δικαίωμα να παίρνουν αποφάσεις για εμάς άτομα, την εμπιστοσύνη μας προς τα οποία έχουμε απολέσει; Μπορεί να έχει διατυπωθεί η άποψη πως η τέχνη του να ζεις είναι η τέχνη να ξέρεις πώς να πιστεύεις ψέματα, αλλά κάποια στιγμή θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πως το να λέμε ψέματα στον ίδιο μας τον εαυτό είναι ένας δρόμος που δεν οδηγεί πουθενά, αν δεν γίνεται με όχημα τη φαντασία και με προορισμό ένα καλύτερο αύριο.
