Αναφέρομαι σε τρεις χιλιάδες χρόνια ελληνικής ιστορίας αφού τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας αποικήθηκαν το 12ο αιώνα π.Χ. (1ος ελληνικός αποικισμός) και τα παράλια του Πόντου αποικήθηκαν τον 8ο αιώνα π.Χ. (2ος ελληνικός αποικισμός).
Πόντος, Ιωνία, Προποντίδα, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη. Στους καπνούς και στα χαλάσματα αυτής της μεγάλης διαδρομής του παρελθόντος, η ιστορία κατέγραψε την παρουσία προσωπικοτήτων που μιλούν από μόνες τους.
Από τους επτά σοφούς, καταγράφονται με ρίζες από την Ανατολή, ο Θαλής ο Μιλήσιος, ο Βίας ο Πριηνεύς κι ο Πιττακός ο Μυτιληναίος. Οι φιλόσοφοι Αναξαγόρας και Αναξίμανδρος που δημιούργησαν τον πρώτο χάρτη της γης και θεμελίωσαν τη γεωγραφία, ο Ηράκλειτος που ήταν η πηγή έμπνευσης του Αινστάϊν, ο Λεύκιππος που «μίλησε» πριν από το Δημόκριτο για την ατομική θεωρία, ο μέγιστος μαθηματικός Πυθαγόρας. Και βέβαια ο επίσης μέγιστος κυνικός φιλόσοφος Διογένης ο Σινωπεύς.
Απ’ την Ανατολή κατάγονται οι λυρικοί ποιητές Αλκαίος και Ανακρέων. Η Σαπφώ γεννήθηκε στην Έφεσο και έζησε στη Λέσβο. Ο Ηρόδοτος γεννήθηκε στην Αλικαρνασσό, ο πατέρας της ιατρικής Ασκληπιός και ο γιατρός Γαληνός στην Πέργαμο. Ο μέγας Όμηρος. 7 πόλεις ερίζουν για την καταγωγή του. Οι 6 απ’ αυτές βρίσκονται στη Μ. Ασία.
Στον Πόντο διέπρεψαν οι Διγενήδες, οι ακρίτες - φύλακες του ελληνισμού και της Ορθοδοξίας. Στις εποχές του Βυζαντίου έζησαν οι άνθρωποι της τέχνης, των γραμμάτων και των επιστημών όπως ο Ρωμανός ο μελωδός, ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, ο Ανθέμιος και ο Ισίδωρος που έχτισαν την Αγία Σοφία, ο Σχολάριος, ο Προκόπιος, ο Βησσαρίων, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Όλοι τους έβαλαν τα θεμέλια για την ελληνοκεντρική αναγέννηση πριν και μετά την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, οι Έλληνες της Πόλης, της Ιωνίας και του Πόντου, άνθρωποι προκομμένοι και δημιουργικοί, πήραν στα χέρια τους την οικονομία, και πρωτοστάτησαν στην πνευματική ζωή της Ανατολής.
Κατά καιρούς, το μένος και ο θρησκευτικός φανατισμός των Τούρκων ξεσπούσε με μανία πάνω τους και ο ελληνισμός θρηνούσε θύματα.
Με την άνοδο των νεότουρκων του Κεμάλ, αναπτύχθηκε ο παντουρκισμός που εν σπέρματι προϋπήρχε. Σύμφωνα με το δόγμα αυτό, "όσοι δεν είναι Τούρκοι πρέπει να χαθούν από τη μητέρα πατρίδα". Οι Κεμαλιστές ήθελαν να δημιουργήσουν εθνική συνείδηση στο μωσαϊκό των λαών της Μικράς Ασίας και για κοινό χαρακτηριστικό τους ήθελαν μόνο τη μουσουλμανική πίστη.
Πριν από την τελική επικράτηση του Κεμάλ, το δόγμα αυτό στην πράξη εφαρμόστηκε με τη σφαγή των Χαλδαίων στις αρχές του αιώνα και λίγο αργότερα με τη μεγάλη γενοκτονία 1,5 εκατομμυρίου Αρμενίων και 350.000 Ελλήνων - Ποντίων. Αναφέρομαι στο γεγονός που οι ελληνορθόδοξοι του Πόντου επιχείρησαν τη σύσταση, είτε αυτόνομα, είτε σε συνεργασία με τους Αρμένιους, ανεξάρτητου κράτους υπό μορφή συνομοσπονδίας. Το εγχείρημά τους απέτυχε με αποτέλεσμα τον αφανισμό και ξεριζωμό του ελληνορθόδοξου στοιχείου από την περιοχή.
Είναι γνωστές εξάλλου οι ατέλειωτες πορείες χριστιανών, στα περιώνυμα "τάγματα εργασίας", με άγνωστο αριθμό ανθρώπων που χάθηκαν σ’ αυτά.
Το 1920 στη Μικρά Ασία ζούσαν 1.694.000 Έλληνες. Στη Θράκη και την περιοχή της Κωνσταντινούπολης 731.000. Στην περιοχή της Τραπεζούντας 350.000 και στα Άδανα 70.000. Σύνολο 2.845.000 Ελλήνων οι οποίοι, αν και αποτελούσαν το 20% του πληθυσμού της περιοχής, κυριαρχούσαν οικονομικά, είχαν δε καταφέρει να διατηρήσουν ακέραια την πολιτιστική του κληρονομιά παρ’ ότι αποτελούσαν μειονότητα.
Όπως χαρακτηριστικά μου έλεγε ο παππούς μου, στη Σινώπη, τα Ελληνικά σχολεία ήταν τόσα όσα και τα τούρκικα.
Το αποτέλεσμα των εκλογών του 1920, το οποίο κατέδειξε την δυσαρέσκεια του Ελληνικού λαού για την παρατεταμένη παραμονή των Ελληνικών στρατευμάτων στην Μικρά Ασία, ήταν καθοριστικό για την μετέπειτα ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ηττήθηκε στις εκλογές από τον Δημήτριο Γούναρη. Η κυβέρνηση Γούναρη καθώς και οι κυβερνήσεις συνασπισμού Παπαναστασίου και Πρωτοπαπαδάκη που ακολούθησαν δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσουν την τεράστια, σε εθνικό επίπεδο, πρόκληση : τη Μικρασιατική εκστρατεία. Οι επαφές τους με τις τότε μεγάλες δυνάμεις απέτυχαν.
Η Τουρκία με ηγέτη τον Κεμάλ Ατατούρκ καταφέρνει να συνθηκολογήσει μετά την Γαλλία, Ρωσία και με την Ιταλία και να επιτύχει την προμήθεια του Τουρκικού στρατού με πολεμικό υλικό από τις χώρες αυτές. Με μυστική συμφωνία με τους Γάλλους ακυρώνει την συνθήκη των Σεβρών.
Η Ελληνική πολιτική ηγεσία αρνείται να στείλει ενισχύσεις στο μέτωπο, εξαναγκάζει σε παραίτηση τον αντιστράτηγο Αναστάσιο Παπούλα και πραγματοποιεί εκτεταμένες αλλαγές στο στράτευμα με αποτέλεσμα πολλοί έμπειροι αξιωματικοί να επιστρέψουν στην Ελλάδα. Στη θέση του ανήλθε ο Γεώργιος Χατζανέστης. Η νέα ηγεσία του ελληνικού στρατού υποτιμά τα στρατιωτικά σώματα του Κεμάλ, παραμελεί την άμυνα των συνόρων κι όταν το πρωί της 13ης Αυγούστου δέχεται επίθεση από τον τουρκικό στρατό στο Αφιόν Καραχισάρ, αιφνιδιάζεται και καταρρέει.
Το περίφημο απελευθερωτικό σώμα του Βενιζέλου της συνθήκης των Σεβρών, της Ελλάδας των δύο Ηπείρων και των πέντε θαλασσών, προδομένο από την ανίκανη πολιτική ηγεσία, δεν υφίσταται πλέον.
Η ελληνική πολιτική ηγεσία βρισκόταν σε πλήρη άγνοια της κατάστασης αφού την ίδια στιγμή ο αρχιστράτηγος Χατζανέστης βρισκόταν στην Αθήνα και κατέστρωνε σχέδιο κατάληψης της Κωνσταντινούπολης!
Η κοινή γνώμη αγνοούσε την ταχύτητα της κατάρρευσης του ελληνικού στρατού. Τα νέα, για την εγκατάλειψη των Ελλήνων της Μικράς Ασίας στην τύχη τους και τα όσα ακολούθησαν, έφτασαν σαν κεραυνός εν αιθρία.
Στις 5 Σεπτεμβρίου τα τελευταία τμήματα του Γ' Σώματος Στρατού εγκατέλειψαν τη Μικρά Ασία από το λιμάνι της Αρτάκης κι ακολουθεί γενικευμένη εκδίωξη του ελληνογενούς πληθυσμού από τη Μικρά Ασία.
Αποτέλεσμα : η καταστροφή του Θρακικού και Μικρασιατικού ελληνισμού μαζί με του Πόντου.
Τέσσερις μέρες αργότερα η Σμύρνη παραδόθηκε στο τσεκούρι και τις φλόγες των ανδρών του Κεμάλ.
Αρπαγές και λεηλασίες σπιτιών και περιουσιών, γεωργικές και κτηνοτροφικές καταστροφές, γκρέμισμα σχολείων, ναών και άλλων ευαγών ιδρυμάτων, καταστροφή βιοτεχνικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων και παράλληλα ευτελισμός κάθε ανθρώπινης αξιοπρέπειας με σφαγές και θηριωδίες, σε κλίμα τρόμου και με την απειλή του θανάτου.
Το απόγευμα της 5ης Δεκεμβρίου του 1922 έκλεισε η αυλαία της Μικρασιατικής καταστροφής. Ούτε ένας Έλληνας στρατιώτης δεν πατούσε πια στην πάτρια γη. Οι φλόγες και η οσμή του αίματος είχαν αντικαταστήσει τη θαλάσσια αύρα του Αιγαίου που χάιδευε από χιλιάδες χρόνια την όμορφη Σμύρνη όπου λαμποκοπούσε και μεγαλουργούσε η ίδια η Ελλάδα.
Στα χαλάσματα της νύμφης της Ιωνίας, έπεσε ολόκληρος ο Μικρασιατικός και ο Ποντιακός ελληνισμός.
Έρχονται οι ώρες του ξεριζωμού και της οδυνηρής προσφυγιάς. Εκατοντάδες χιλιάδες άντρες, γυναίκες, παιδιά, γέροι, ρακένδυτοι, ξυπόλυτοι, στοιβάζονται σε πλοία. Μαζί τους η οικογένεια της γιαγιάς μου από την Ινέπολη και του παππού μου από τη Σινώπη. Αποβιβάζονται ως "χύδην φορτίο" στα λιμάνια της Θεσσαλονίκης, του Πειραιά και αλλού. Ο κύριος όγκος των προσφύγων της περιοχής μας αποβιβάστηκαν στη Λευκάδα και ήταν κυρίως αγρότες. Άφησαν πίσω τους, στα προγονικά χώματα, τους δικούς τους ανθρώπους νεκρούς από το λεπίδι των Τούρκων, το βιός τους, τη μισή τους ζωή.
Το επίσημο ελληνικό κράτος τους αντιμετωπίζει με μεμψιμοιρία, με ολιγωρία έως και καχυποψία. "Τουρκομερίτες" και "Τουρκόσποροι" είναι τα προσβλητικά επίθετα που αποδίδουν στους πρόσφυγες ορισμένοι στενόμυαλοι παλαιοελλαδίτες.
Στήνονται οι πρώτοι καταυλισμοί και συνοικισμοί. Καλλιθέα, Σούρμενα, Καισαριανή, Κοκκινιά, Νέα Ιωνία, Νέα Χαλκηδόνα, Νέα Σμύρνη, Νέα Τραπεζούντα, Νέα Ερυθραία, Νέα Αγχίαλος, Νέα Αρτάκη, Νέα Μενεμένη, Νέα Κίος, Καλαμαριά, Χαριλάου, Τούμπα και στην περιοχή μας Νέα Κερασούντα, Σαμψούντα, Σινώπη, Αρχάγγελος και στην Πρέβεζα στην Κοκκινιά.
Οι πατέρες μας, οι παππούδες μας μπόλιασαν το 1922 την παλιά Ελλάδα με νέα Ελλάδα. Σε αναζήτηση της ελπίδας, οι πρόσφυγες απ' την Ανατολή έφεραν μαζί τους τη ζωντάνια, την ενεργητικότητα, την έφεση για πρόοδο και δημιουργία. Με το πλούσιο δυναμικό τους έδωσαν νέα πνοή στην οικονομία της χώρας, στις τέχνες και στις επιστήμες. Έφεραν μαζί τους τη λάμψη, την αξιοσύνη, την αξιοπρέπεια, την αξιοπιστία, το ταλέντο, και την προκοπή μιας ζωντανής πολύχρονης ελληνικής παρουσίας. Μέσα στη φτώχεια των πρώτων χρόνων της προσφυγιάς εδώ στην Ελλάδα, αγωνίστηκαν για να ανασυντάξουν τη ζωή και το βιός τους, καρτερικά χωρίς μεμψιμοιρίες. Δεν είναι τυχαίο ότι ποτέ πρόσφυγες δεν έγιναν επαίτες.
Στις νέες πόλεις των προσφύγων, μέσα στη φτώχεια λάμπει η καθαριότητα.
Οι πρόσφυγες φέρνουν μαζί τους το σπόρο της προκοπής που ξαναφυτρώνει στα χώματα της παλιάς Ελλάδας. Η βιομηχανία και ειδικότερα η κλωστοϋφαντουργία, αρχίζουν να αναπτύσσονται στην Ελλάδα και το εμπόριο ανθεί.
Ενδεικτικά αναφέρω προσωπικότητες της προσφυγιάς που λάμπρυναν τη ζωή μας με την παρουσία τους :
Ο ζωγράφος και λογοτέχνης Φώτης Κόντογλου από τις Κυδωνιές (Αϊβαλί), οι συγγραφείς και δημοσιογράφοι Δημήτρης Ψαθάς και Παύλος Παλαιολόγος, ο ιστορικός Παπαρηγόπουλος, ο Καρολίδης, ο αρχιτέκτονας Πάτροκλος Καραντινός, ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης, οι λογοτέχνες Ηλίας Βενέζης, Μαρία Ιορδανίδου, Μενέλαος Λουντέμης, Γιώργος Θεοτοκάς, Στρατής Δούκας, Ηρώ Λαμπίρη ή Μυρτιδιώτισσα, ο Βασίλης Κουλιγκάς από την Κίο και πολλοί άλλοι.
Οι φιλόσοφοι Κορνήλιος Καστοριάδης, Δημήτρης Γλυνός, ο παιδαγωγός Γιάννης Δεσποτόπουλος, ο μουσικός Μανώλης Καλομοίρης, η Σοφία Βέμπο, ο Ηλίας Καζάν, ο Βασίλης Λογοθετίδης, ο Πάνος Βαλσαμάκης, ο γλύπτης Θανάσης Απάρτης, ο Φωκίων Δημητριάδης και ο μεγάλος αρχαιολόγος Μανώλης Ανδρόνικος.
Οι πατέρες του ρεμπέτικου και του Σμυρναΐικου τραγουδιού, ο Γιάννης Παπαϊωάννου, ο Χατζηχρήστος, ο Τούντας, ο Στράτος, η Νίνου, η Ρόζα Εσκενάζυ, ο Τσαουσάκης και δεκάδες άλλοι.
Μαζί με τους πρόσφυγες ήρθε και ο τρόπος ζωής που εντάχθηκε και καθιερώθηκε στη σημερινή ελληνική πραγματικότητα. Αυτό δεν αφορά μόνο τις επιστήμες, τα γράμματα, τις τέχνες, τη μουσική, το ρεμπέτικο τραγούδι αλλά και τις απλές συνήθειες της καθημερινής μας ζωής. Το παστίτσιο, ο μουσακάς, το σουβλάκι, τα σουτζουκάκια, το πεϊνιρλί, τα σιροπιαστά γλυκά και δεκάδες άλλες γεύσεις της Ανατολής πρωτοδοκιμάστηκαν εδώ μετά το 1922.
Μόνο σ' ένα τομέα δεν τα πήγαν καλά οι Πόντιοι και οι Μικρασιάτες : στην πολιτική. Γι' αυτό και υπάρχει η ρήση ότι "οι Πόντιοι και οι Μικρασιάτες είναι πρώτοι στις τέχνες και στα γράμματα και τελευταίοι εις τα πράγματα"
Άνθρωποι ευθείς, ειλικρινείς, ασυμβίβαστοι και συχνά αψείς, δυσκολεύονται να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις των δολοπλοκιών, της υποκρισίας και της ραθυμίας που απαιτεί συχνά η πολιτική. Γι 'αυτό και μένουν έξω απ' τα κέντρα λήψης αποφάσεων.
Η ιστορία του Πόντου και της Μικράς Ασίας εμφανίζεται ελάχιστα κι αλλοιωμένη στα σχολικά βιβλία.
Τα καυτά ζητήματα των παλιννοστούντων, χειρίζονται άνθρωποι που δεν έχουν καμία σχέση με τους πρόσφυγες.
Οι απόγονοι αυτού του ανθηρού ελληνικού πολιτισμού, οφείλουμε χρέος τιμής, μνήμης αλλά και γνώσης:
Στο φωτισμένο αρχαιοελληνικό πολιτισμό της Ιωνίας.
Στους Αργοναύτες, στους Διγενήδες του Βυζαντίου και της Ορθοδοξίας.
Στους 30 ελληνικούς αιώνες της Μικρασίας και του Πόντου.
Αυτή η Αλησμόνητη Πατρίδα, ζει ακόμα ανάμεσα μας. Εμείς είμαστε τα παιδιά της. Νιώθουμε ότι είμαστε η συνέχεια αυτών των ανθρώπων και θεωρούμε ότι η ιστορική μνήμη είναι χρέος μας.
Ο λαός μας, αν γνωρίζει καλά την ιστορία του και τις ρίζες του, δε θα επιτρέψει να υπάρξουν άλλες Αλησμόνητες Πατρίδες.
Η μεγάλη εθνική πληγή της Μικράς Ασίας και του Πόντου δεν πρέπει να ξεχαστεί.
Ο Πόντος και η Μικρά Ασία ας μείνουν για πάντα στην καρδιά μας.
