Φέτος συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από την Μικρασιατική Καταστροφή. Μια από τις δραματικές συνέπειές της ήταν ο ξεριζωμός του Ελληνισμού από την Ανατολική Θράκη, τη Μικρά Ασία και τον Πόντο και η άφιξη χιλιάδων προσφύγων στο ελληνικό κράτος. Οι πρόσφυγες διασκορπίστηκαν στη χώρα, συμπεριλαμβανομένου και του νομού Πρέβεζας, και εγκαταστάθηκαν είτε σε υπάρχοντες, είτε σε νέους, προσφυγικούς οικισμούς, που δημιουργήθηκαν εξ αρχής. 

Το Τμήμα ΓΑΚ Πρέβεζας, όπως και άλλοι φορείς, αποφάσισε το έτος 2022 να δώσει έμφαση στην ανάδειξη της ιστορίας των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στον νομό μας. Εγκαινιάζουμε λοιπόν από σήμερα μια σειρά σύντομων ιστορικών σημειωμάτων που είναι αφιερωμένα σε πτυχές της παρουσίας των προσφύγων στην Πρέβεζα. Το πρώτο μας σημείωμα λαμβάνει ως αφορμή πρόσφατα δημοσιεύματα του τοπικού τύπου που αναφέρονταν στην απογραφή του προσφυγικού πληθυσμού που καταγράφτηκε στον νομό Πρέβεζας το 1923 και ο οποίος ανερχόταν σε 6163 άτομα. Εφόσον τα στοιχεία αυτής της απογραφής δημοσιεύτηκαν πρόσφατα στον τύπο, το δικό μας ενδιαφέρον θα στραφεί σε μια άλλη απογραφή, αυτή του 1928, που διενεργήθηκε στις 15-16 Μαΐου του αναφερθέντος έτους.

Καταρχάς θα επισημάνουμε ότι το 1928 ο νομός Πρέβεζας είχε πιο διευρυμένα διοικητικά όρια από εκείνα του 1923 καθώς συνίστατο από τις επαρχίες Πρέβεζας, Φιλιππιάδας και Μαργαριτίου (στις δύο τελευταίες εντάσσονταν και κοινότητες που σήμερα ανήκουν στις υπόλοιπες περιφερειακές ενότητες της Ηπείρου) και επιπλέον περιελάμβανε την επαρχία Λευκάδας, η οποία είχε αποσπαστεί από τον νομό Κέρκυρας και είχε προσαρτηθεί σε αυτόν της Πρέβεζας το 1925.

Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι τα όρια του νομού ήταν πιο διευρυμένα, ο συνολικός πληθυσμός των προσφύγων στον νομό ήταν μειωμένος σε σχέση με την απογραφή του 1923: το 1928 απογράφτηκαν μόλις 2736 πρόσφυγες. Προφανώς ο τελευταίος αριθμός αντικατοπτρίζει τον πληθυσμό που είχε εγκατασταθεί και παραμείνει πλέον οριστικά στην περιοχή. Οι πρόσφυγες αυτοί κατανέμονταν ως ακολούθως (βλ. διάγραμμα 1): 1938 άτομα στην επαρχία Πρέβεζας (ποσοστό 71%), 302 στην επαρχία Λευκάδας (ποσοστό 11%), 273 στην επαρχία Μαργαριτίου (ποσοστό 10%) και 223 στην επαρχία Φιλιππιάδας (ποσοστό 8%). Τα παραπάνω αριθμητικά δεδομένα των προσφύγων μεταφράζονται σε ένα ποσοστό της τάξης περίπου 3% επί του συνολικού πληθυσμού του τότε νομού Πρέβεζας ή 5,3% αν λάβουμε υπόψη μας τα σημερινά διοικητικά όρια της περιφερειακής ενότητας Πρέβεζας.

Τα ποσοτικά στοιχεία της απογραφής του 1928 θα παρατεθούν στο παράρτημα. Προκρίνουμε να προηγηθεί η ποιοτική ανάλυση των αριθμητικών δεδομένων καθώς η προσεκτική ανάγνωσή τους μπορεί να μας αποκαλύψει τις ιστορίες και τα δράματα των προσφύγων. Θα δώσουμε μόνο δύο παραδείγματα, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον μας στα δεδομένα της επαρχίας Πρέβεζας, ως πιο αντιπροσωπευτικά του νομού.

Το πρώτο αφορά στην αναλογία ανδρών και γυναικών στις ηλικίες μεταξύ 20 και 69 ετών όπως αυτές καταγράφηκαν το 1928. Παρατηρούμε ότι στον προσφυγικό πληθυσμό οι γυναίκες είναι πολύ περισσότερες από τους άντρες σε αυτές τις ηλικίες (βλ. διάγραμμα 2), κάτι που δεν ισχύει στον γηγενή πληθυσμό. Πιο συγκεκριμένα, οι γυναίκες πρόσφυγες ήταν 655 έναντι 510 ανδρών με το μεγαλύτερο ποσοστό υπεροχής των γυναικών να εμφανίζεται στις ηλικίες 20-44 ετών. Μεταφέροντας στο 1922 αυτά τα αριθμητικά δεδομένα θα αντιληφθούμε το μέγεθος της εξόντωσης κυρίως του ανδρικού πληθυσμού μεταξύ των ηλικιών 14 και 38 ετών.

Το δεύτερο παράδειγμα αφορά στην δεύτερη γενιά προσφύγων, τη γενιά δηλαδή που γεννήθηκε στην Ελλάδα από πρόσφυγες γονείς. Πρόκειται για τα παιδιά που καταγράφονται σε ηλικία κάτω των 5 ετών το 1928, δηλαδή γεννήθηκαν από το 1924 και έπειτα. Συγκρίνοντας το ποσοστό τους επί του συνολικού προσφυγικού πληθυσμού σε σχέση με το αντίστοιχο ποσοστό των γηγενών σε αυτές τις ηλικίες διαπιστώνουμε ότι τα παιδιά των προσφύγων αποτελούν το 6,45% του προσφυγικού πληθυσμού όταν το αντίστοιχο ποσοστό των γηγενών είναι 12,5%. Με άλλα λόγια, τα παιδιά που γεννήθηκαν (ή επιβίωσαν για να απογραφούν το 1928) από πρόσφυγες γονείς, όταν αυτοί εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα, ήταν αναλογικά περίπου τα μισά από αυτά που γεννιόνταν από τους γηγενείς. Αντίστοιχα είναι τα δεδομένα και για τις ηλικίες 5-9 ετών. Τα παιδιά των προσφύγων που γεννήθηκαν στις πατρίδες τους και ήρθαν βρέφη στην Ελλάδα αποτελούν το 5,2% του προσφυγικού πληθυσμού όταν οι συνομήλικοι τους γηγενείς αποτελούσαν το 11,78% του αντίστοιχου πληθυσμού. Αυτή η υστέρηση αποκαλύπτει τις δυσκολίες που βίωσαν οι πρόσφυγες τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασής τους και μπορεί να ερμηνευτεί ως αποτέλεσμα της υψηλής παιδικής θνησιμότητας αλλά και της μείωσης της γεννητικότητας εντός του προσφυγικού πληθυσμού. Η μειωμένη γεννητικότητα συνδέεται και με τον μειωμένο αριθμό ανδρών στις ηλικίες 20-44 που επισημάναμε παραπάνω. Από την άλλη, η παιδική θνησιμότητα συνδέεται με τις κακουχίες που υπέστησαν οι πρόσφυγες κατά την απομάκρυνσή τους από τις εστίες τους αλλά και με τις κακές υγειονομικές συνθήκες που αντιμετώπισαν κατά την πρώτη εγκατάσταση τους στον ελλαδικό χώρο.

Το τελευταίο ζήτημα που θα θίξουμε στην αναφορά μας στην απογραφή του 1928 είναι η κατανομή του πληθυσμού στις επαρχίες και τους οικισμούς του νομού, επικεντρώνοντας βέβαια το ενδιαφέρον μας μόνο στις επαρχίες Πρέβεζας, Μαργαριτίου και Φιλιππιάδας. Στην πρώτη από αυτές, από τους 1938 πρόσφυγες, οι 1068, δηλαδή το 55% του συνόλου της επαρχίας ή το 39% του συνόλου των προσφύγων στον νομό, εντοπίζονταν στον Δήμο Πρέβεζας. Από αυτούς, οι 755 έχουν εγκατασταθεί στην πόλη, αποτελώντας πλέον το 8,7% του συνολικού πληθυσμού της. Οι υπόλοιποι βρίσκονταν στους κατεξοχήν προσφυγικούς συνοικισμούς Παντοκράτορα και Σμυρτούλα, και δευτερευόντως στους οικισμούς Αγίας Τριάδας και Αγίου Θωμά, που ανήκαν στα όρια του Δήμου Πρέβεζας. Στην επαρχία Πρέβεζας δημιουργήθηκαν και 2 νέες προσφυγικές κοινότητες, αυτές της (Νέας) Σαμψούντας και της (Νέας) Σινώπης, η οποία περιελάμβανε και τον οικισμό του Αρχαγγέλου, και στις οποίες παρατηρείται, όπως είναι φυσικό, υψηλή συγκέντρωση προσφύγων. Στην επαρχία Φιλιππιάδας οι πρόσφυγες ήταν εγκατεστημένοι κυρίως στον προσφυγικό οικισμό της Νέας Κερασούντας (ο οποίος μετά την απογραφή του 1928 θα αποτελέσει ξεχωριστή κοινότητα) και λίγοι ελάχιστοι στην Νέα Φιλιππιάδα. Τέλος, στην επαρχία Μαργαριτίου ο κύριος όγκος των προσφύγων εντοπιζόταν στην Πάργα και την Πέρδικα (που σήμερα ανήκει στην περιφερειακή ενότητα Θεσπρωτίας). Πέρα από τον Δήμο Πρέβεζας και τις προαναφερθείσες πέντε Κοινότητες (Σαμψούντας, Σινώπης, Νέα Φιλιππιάδας, Πάργας και Πέρδικας), προσφυγική παρουσία εντοπίζεται μόνο σε άλλες 12 κοινότητες, από τις συνολικά 73 των τριών επαρχιών, ωστόσο σε μικρό, σχεδόν αμελητέο ποσοστό, καθώς ο αριθμός των προσφύγων σε αυτές είναι μικρότερος των 10 ατόμων, γεγονός που καταδεικνύει ότι δεν υπήρξε διασπορά των προσφύγων στον νομό αλλά συγκέντρωσή τους σε συγκεκριμένους οικισμούς.

Από τα δεδομένα που παραθέσαμε παραπάνω προκύπτουν τα εξής συμπεράσματα. Πρώτον, αν και η Πρέβεζα δέχτηκε μεγάλο αριθμό προσφύγων, αυτοί που τελικά εγκαταστάθηκαν μόνιμα ήταν σαφώς πολύ λιγότεροι. Ο πληθυσμός αυτός εντοπίζεται κυρίως στην επαρχία Πρέβεζας (71%) και στο αστικό και διοικητικό κέντρο του νομού (Δήμο Πρέβεζας, 39%) καθώς και στους νέους προσφυγικούς συνοικισμούς που δημιουργήθηκαν. Στον προσφυγικό πληθυσμό υπερτερούσαν οι γυναίκες έναντι των ανδρών, ενώ αυτή η διαφορά είναι ιδιαίτερα αισθητή στις παραγωγικές ηλικίες μεταξύ 20-44 ετών, γεγονός που ανάγεται στις διώξεις, κακουχίες και την εξόντωση που βίωσαν οι πρόσφυγες άνδρες όταν ακόμα βρίσκονταν στις εστίες τους. Τέλος, η γεννητικότητα όπως και η επιβίωση των παιδιών νεαρής ηλικίας του προσφυγικού πληθυσμού υστερεί έναντι των γηγενών, γεγονός που οφείλεται κυρίως στις αντιξοότητες και τις δυσχερείς υγειονομικές συνθήκες που αντιμετώπισαν οι πρόσφυγες τόσο κατά την μετάβασή τους στην Ελλάδα όσο και κατά τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασής τους στην περιοχή μας.

Σπύρος Σκλαβενίτης

Δρ. Ιστορίας, προϊστάμενος Τμήματος ΓΑΚ Πρέβεζας

Παράρτημα

Αναλυτική απογραφή οικισμών* των τριών επαρχιών (πλην Λευκάδας) του νομού Πρέβεζας στους οποίους απογράφτηκαν πρόσφυγες τον Μάιο του 1928.

* Σημείωση: διατηρείται η ορθογραφία και η ορολογία της έκδοσης της απογραφής. Σημειώνονται μόνο οι κοινότητες στις οποίες απογράφτηκαν πρόσφυγες. Σημειώνεται τέλος το σύνολο των οικισμών που αποτελούσαν τις εν λόγω κοινότητες, ανεξαρτήτως αν απογράφτηκαν πρόσφυγες σε αυτούς.