Το νέο πρόγραμμα στοχεύει στην αύξηση της οικονομικής ανταγωνιστικότητας σε Ελλάδα-Ιταλία, προωθώντας την επιχειρηματικότητα, την καινοτομία και την ομαδοποίηση των οικονομικών δραστηριοτήτων.

Μία από τις περιοχές που ωφελούνται από τη χρηματοδότηση είναι ο Νομός Πρέβεζας, κάτι που δε συμβαίνει όμως με το Ελλάδα-Αλβανία, που θα μπορούσε επίσης να είναι τεράστιο ευκαιρία για την περιοχή μας. Αντιθέτως στο Ελλάδα-Αλβανία 2014-2020 είναι περιοχή ενταγμένη η Λευκάδα.

Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν αρκετά διαθέσιμα χρήματα, δεν είναι και τόσο εύκολο για τους Δήμους του Νομού Πρέβεζας να ωφεληθούν.

Τα project που απαιτούνται να γίνουν είναι πολύπλοκα και χρειάζεται στρατηγική στόχευση υψηλού επιπέδου για να υπάρξουν αποτελέσματα προς όφελος του Νομού Πρέβεζας.

Στις 16 Δεκεμβρίου στο Μπάρι της Ιταλίας έγινε μία πολύ μεγάλη εκδήλωση για το νέο INTERREG, αλλά και γι' αυτό που ολοκληρώθηκε με... πενιχρή ελληνική παρουσία.

Παραθέτουμε το άρθρο του κ. Ράλλη Γκέκα, Δρ Οικονομικών ΟΤΑ, αναφορικά με το πως πρέπει να κινηθούν οι Δήμοι:

Γιατί ένας ελληνικός δήμος να διεκδικήσει χρηματοδότηση από το Interreg;

Ο απαντήσεις που μπορούν να δοθούν σε αυτό το ερώτημα είναι δύο: Α) Η προφανής, που συνδέεται με τους στόχους του προγράμματος που θα παρουσιαστούν στο επόμενο κεφάλαιο. Β) Οι ανάγκες και ιδιαιτερότητες των ελληνικών δήμων.

Όπως είναι γνωστό ένα μεγάλο ποσοστό των ελληνικών δήμων έχει ιδιαίτερα προβλήματα επάρκειας τεχνικού και επιστημονικού προσωπικού. Το γεγονός αυτό επιβαρύνθηκε τα τελευταία χρόνια αφενός μεν από την αφαίμαξη των ανθρωπίνων πόρων της ΤΑ αφετέρου από τις δραματικές μειώσεις των οικονομικών τους. Η έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού συνιστά έναν πολύ μεγάλο κίνδυνο ουσιαστικού αποκλεισμού από το ΕΣΠΑ 2014-2020, αφού η διατύπωση ανταγωνιστικών προτάσεων απαιτούν ώριμες μελέτες που μπορούν να πραγματοποιηθούν είτε in house, από τα στελέχη του δήμου, είτε με εξωτερικές συνεργασίες, που απαιτούν όμως χρηματοδοτικούς πόρους.

Επιλέξιμη δαπάνη στο Interreg είναι η χρηματοδότηση εξωτερικών συμβούλων και εμπειρογνωμόνων. Θα μπορούσε δηλαδή ο δήμος, μέσω του Interreg και με βάση τα αντικείμενα των προσκλήσεων που βρίσκονται στο πλαίσιο της πολιτικής 2020 της ΕΕ, να χρηματοδοτήσει μελέτες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε ένα ευρύ φάσμα προσκλήσεων.

Μία επίσης πρόκληση που αντιμετωπίζουν σήμερα οι ελληνικοί δήμοι προέρχεται από τη δημοσιοοικονομική συγκυρία. Είναι σίγουρο ότι την επόμενη τριετία οι δήμοι θα κληθούν να προσφέρουν περισσότερες υπηρεσίες με λιγότερα έσοδα. Πως μπορούν να το πετύχουν αυτό; Με την αποδοτικότερη και αποτελεσματικότερη λειτουργία τους. Εθνικοί πόροι για ανάλογες μελέτες υπάρχουν; Μάλλον όχι. Από το ΕΣΠΑ; Ναι, κυρίως από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Διοικητική Μεταρρύθμιση. Πότε όμως το πρόγραμμα αυτό θα «πάρει μπρος»; Επιτρέψτε μου να υπενθυμίσω ότι το εγκεκριμένο πρόγραμμα αναβάθμισης της λειτουργικής ικανότητας των δήμων έπρεπε να είχε ξεκινήσει από την 1/1/2011 και προς το παρόν δεν έχει γίνει τίποτα. Αντίθετα, από το Interreg και τις προσκλήσεις που έχουν βγει ή αναμένονται το φθινόπωρο, παρέχονται οι δυνατότητες χρηματοδότησης μελετών σχετικών με τη βελτίωση της διοικητικής ικανότητας των δήμων. Πρόσθετο επιχείρημα προς αυτή την κατεύθυνση είναι οι αλλαγές που αναμένονται στη χορήγηση της διαχειριστικής επάρκειας ενός Νομικού Προσώπου για να είναι τελικός δικαιούχος στο ΕΣΠΑ 2014-2020.

Η γνώμη μου λοιπόν είναι ότι τα κοινοτικά προγράμματα, στο πλαίσιο του Interreg, είναι μία ενδιαφέρουσα πρωτοβουλία και οι ελληνικοί δήμοι θα πρέπει να την αντιμετωπίσουν σοβαρά.

Ακολουθεί παρουσίαση του προγράμματος και κατόπιν τα βήματα προετοιμασίας που θα πρέπει να λάβει ένας δήμος, που ενδιαφέρεται να συμμετάσχει σε κάποιες από τα επερχόμενες προσκλήσεις του Interreg 2014-2020.

To INTERREG 2014 – 2020

Πρόσφατα έγινε η παρουσίαση κοινοτικών προγραμμάτων, στα οποία συμμετέχει η Ελλάδα, στο πλαίσιο του INTERREG 2014 – 2020.

Το INTERREG (INTERREGional Cooperation) είναι το ευρωπαϊκό χρηματοδοτικό εργαλείο – μέσο, που στοχεύει στη θεσμική διαπεριφερειακή συνεργασία μεταξύ ευρωπαϊκών (και μη) χωρών, ώστε να δοθούν λύσεις σε κοινά προβλήματα περιοχών που συνορεύουν μεταξύ τους, βρέχονται από την ίδια θάλασσα ή ανήκουν στην ίδια ευρύτερη περιφέρεια. Παρακάτω θα επιχειρήσουμε να συνοψίσουμε τα κύρια χαρακτηριστικά αυτού του χρηματοδοτικού εργαλείου.

Τα προγράμματα, στο πλαίσιο του INTERREG 2014 – 2020, βασίζονται, κατά κύριο λόγο, στη στρατηγική «Ευρώπη 2020», για μια ανάπτυξη έξυπνη, βιώσιμη, χωρίς αποκλεισμούς. Αποτελούν κατά κάποιο τρόπο τη χωρική εξειδίκευση αυτής της στρατηγικής ανάπτυξης. Επίσης, βασίζονται σε ευρωπαϊκές στρατηγικές κοινωνικής και εδαφικής συνοχής, σε μακροπεριφερειακές στρατηγικές, σε πολιτικές συνέργειας μεταξύ περιοχών, αλλά και μεταξύ προγραμμάτων.

Εκείνο που χαρακτηρίζει τα προγράμματα αυτά είναι ότι αποβλέπουν, πέρα από εξειδικεύσεις και τεχνικές λεπτομέρειες, σε κοινή αντιμετώπιση μέσα στην ΕΕ, αλλά και με γειτόνους της, ζητημάτων που έχουν να κάνουν με θέματα όπως Ενεργειακά, Περιβαλλοντικά, Επιχειρησιακά, Απασχόληση, Καλύτερες συνθήκες ζωής.

Από πρακτικής άποψης, μπορούμε να πούμε, ότι χαρακτηρίζονται, μεταξύ άλλων, από την ισχυρή απαίτηση για ανάπτυξη δυναμικών διακρατικών – διασυνοριακών – διαπεριφερειακών συνεργασιών και για συνέργεια στους επιδιωκόμενους στόχους στις επιλέξιμες περιοχές, καθώς και για κεφαλαιοποίηση εμπειρίας από έργα που έχουν προηγηθεί και από αποτελεσματικές πρακτικές που έχουν εφαρμοστεί. Ανάμεσα στα ισχυρά κριτήρια επιλογής των υποβαλλόμενων προτάσεων είναι και η βιωσιμότητα, η καινοτομία, η διεπιστημονικότητα, η διαβούλευση και η δημοσιότητα.

Ένα επιπλέον χαρακτηριστικό, ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, είναι ότι τα προγράμματα στο πλαίσιο του INTERREG 2014 – 2020 έχουν άμεσους και κύριους αποδέκτες τις εθνικές, περιφερειακές, τοπικές αρχές των επιλέξιμων χωρών – περιοχών και πρώτα και κύρια τους Δήμους τους.

Το INTERREG 2014 – 2020 διαρθρώνεται σε δύο μεγάλες ομάδες προγραμμάτων: τα διασυνοριακά και τα πολυμερή.

1η ομάδα: Διασυνοριακά προγράμματα (5 προγράμματα με συμμετοχή της Ελλάδας):

Μεταξύ: Ελλάδας – Κύπρου

Ιταλίας

Βουλγαρίας

Αλβανίας

Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας (FYROM)

2η ομάδα: Πολυμερή προγράμματα (Στρατηγικές Μακροπεριφέρειας):

ADRION (Αδριατική – Ιόνιο), Balkan Mediterranean, Black Sea Basin, INTERREG EUROPE, MED, MED EVI

Ειδικότερα για την 1η ομάδα των πέντε διασυνοριακών προγραμμάτων:

Πρόκειται για προγράμματα που προωθούν τη στρατηγική της Ένωσης για έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη και για την επίτευξη οικονομικής, κοινωνικής και εδαφικής συνοχής μεταξύ των επιλέξιμων διασυνοριακών περιοχών, (χωρών που συνορεύουν ή τις ενώνει θάλασσα).

Προσφέρονται, μεταξύ άλλων, για να δώσουν λύσεις σε προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι Δήμοι στις επιλέξιμες περιοχές στην Ελλάδα, που όμως σχετίζονται ή/και αποτελούν μέρος των αντίστοιχων προβλημάτων Δήμων της γειτονικής επιλέξιμης περιοχής.

Οι επιλέξιμες περιοχές για την περίοδο 2014 – 2020 έχουν ως εξής:

1. Ελλάδα – Κύπρος: Όλη η Κύπρος – Από Ελλάδα: Βόρειο Αιγαίο (Λέσβος, Σάμος, Χίος), Νότιο Αιγαίο (Δωδεκάνησα, Κυκλάδες), Κρήτη (Ηράκλειο, Λασίθι, Ρέθυμνο, Χανιά).

2. Ελλάδα – Ιταλία: Από Ελλάδα: Ήπειρος (Άρτα, Θεσπρωτία, Ιωάννινα, Πρέβεζα), Ιόνια Νησιά(Ζάκυνθος, Κέρκυρα, Κεφαλονιά, Λευκάδα), Δυτική Ελλάδα (Αιτωλοακαρνανία, Αχαΐα, Ηλεία), – Από Ιταλία: Puglia (Taranto, Brindisi, Lecce, Foggia, Bari, Barletta-Andria-Trani).

3. Ελλάδα – Βουλγαρία: Από Ελλάδα: Ανατολική Μακεδονία και Θράκη (Έβρος, Ξάνθη, Ροδόπη, Δράμα, Καβάλα, Θεσσαλονίκη, Σέρρες) – Από Βουλγαρία: Blagoevgrad, Haskovo, Smolyan, Kardzhali.

4. Ελλάδα – Αλβανία: Από Ελλάδα: Γρεβενά, Καστοριά, Φλώρινα, Θεσπρωτία, Ιωάννινα, Ζάκυνθος, Κέρκυρα, Κεφαλονιά, Λευκάδα – Από Αλβανία: Berat, Gjirokaster, Korce, Vlore.

5. Ελλάδα – Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας(FYROM): Από Ελλάδα: Θεσσαλονίκη, Κιλκίς, Φλώρινα, Σέρρες, Πέλλα – Από FYROM: Vardar, Pelagonia, Southwest, Southeast

Οι άξονες προτεραιότητας, για τα υποβαλλόμενα έργα, όπως έχουν επιλεγεί από τα προγράμματα, κινούνται γύρω από τα παρακάτω, με τις απαραίτητες προσαρμογές, λόγω ιδιαιτεροτήτων και στρατηγικών στόχων κάθε περιοχής:

• Διατήρηση και προστασία του περιβάλλοντος, ολοκληρωμένη περιβαλλοντική διαχείριση

• Βιωσιμότητα και προσαρμογή στις κλιματικές αλλαγές – πρόληψη κινδύνων διαχείρισης

• Αντιμετώπιση κοινωνικού αποκλεισμού

• Αποδοτική χρήση και διαχείριση ενέργειας

• Διαχείριση αποβλήτων

• Διαχείριση διασυνοριακών υδάτων

• Συνδυασμένες βιώσιμες μεταφορές στις διασυνοριακές περιοχές

• Καλύτερη διασύνδεση διασυνοριακής περιοχής

• Ενίσχυση της τοπικής οικονομίας

• Ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και της επιχειρηματικότητας, με έμφαση στις Μικρο – Μεσαίες Επιχειρήσεις (ΜΜΕ)

• Καινοτομία και Ανταγωνιστικότητα

• Τουρισμός

• Αξιοποίηση πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς.

Επιλέξιμοι εταίροι, σε καθ’ ένα από τα παραπάνω προγράμματα, είναι οι Εθνικές – Περιφερειακές – Τοπικές δημόσιες αρχές, τα Νομικά πρόσωπα Δ.Δ, οι Ιδιωτικοί φορείς μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα των επιλέξιμων, κάθε φορά, περιοχών.

Η Χρηματοδότηση είναι, κατά κύριο λόγο, από το ΕΤΠΑ. Το συνολικό ύψος της διαμορφώνεται, ανάλογα με το πρόγραμμα και τον θεματικό στόχο που εξυπηρετεί το έργο, (σχετικά υψηλά ποσοστά, για παράδειγμα, δίνονται για περιβαλλοντικούς στόχους). Σημειώνουμε ότι σε όλα τα προγράμματα υπάρχει πρόβλεψη χρηματοδότησης για τεχνική βοήθεια.

Προσκλήσεις για υποβολή προτάσεων αναμένονται να γίνουν από τον Σεπτέμβριο 2015 και μετά, ενώ οι οριστικές εγκρίσεις από την ΕΕ των 5 προγραμμάτων, όπως έχουν υποβληθεί από τις συμμετέχουσες χώρες, αναμένονται μέσα στον Ιούλιο 2015. Παρ’ ολ’ αυτά, η προετοιμασία για την υποβολή προτάσεων, όπως αναζήτηση διακρατικών και μη εταίρων, ανάπτυξη της συνεργασίας, ωρίμανση έργων κ.α., από την πλευρά των Δήμων των επιλέξιμων περιοχών, που ενδιαφέρονται να αναλάβουν ή να συμμετέχουν σε πρόταση, είναι ανάγκη να γίνει άμεσα. Αυτό αφενός επειδή εκτιμάται ότι είναι σχετικά χρονοβόρα η διαδικασία που απαιτείται γι’ αυτή την προετοιμασία, αφετέρου επειδή έτσι δίνεται η δυνατότητα για σύνταξη μιας ολοκληρωμένης πρότασης για έργο που μπορεί να συγχρηματοδοτηθεί και από άλλες πηγές. Σημειώνουμε ότι από το INTERREG είναι επιθυμητή η συνέργεια με άλλα προγράμματα.

Ειδικότερα για τη 2η ομάδα, τα Πολυμερή προγράμματα:

Πρόκειται για προγράμματα που βασίζονται σε ευρύτερες πολιτικές και μακροπεριφερειακές στρατηγικές της ΕΕ. Επιδιώκουν να δώσουν λύσεις σε κοινά προβλήματα που αντιμετωπίζουν χώρες που βρίσκονται σε μία ευρύτερη περιοχή ή βρέχονται από μία κοινή υδάτινη λεκάνη. Στοχεύουν σε έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη και εδαφική συνοχή μεταξύ των επιλέξιμων περιφερειών.

Οι εθνικές, περιφερειακές, τοπικές αρχές και μάλιστα οι δήμοι είναι οι πρωταγωνιστές μεταξύ των διακρατικών εταίρων και σ’ αυτή την ομάδα προγραμμάτων.

Οι επιλέξιμες περιοχές για την περίοδο 2014 – 2020 έχουν ως εξής:

1. ADRION (Αδριατική – Ιόνιο): Το πρόγραμμα καλύπτει περιοχές από τέσσερα κράτη μέλη της ΕΕ: Κροατία, Ελλάδα, Ιταλία, Σλοβενία και περιοχές από τέσσερεις τρίτες χώρες: Αλβανία, Βοσνία – Ερζεγοβίνη, Μαυροβούνιο, Σερβία.

2. Balkan – Mediterranean: Στο πρόγραμμα συμμετέχουν περιοχές από τρία κράτη – μέλη της ΕΕ: Ελλάδα, Κύπρος, Βουλγαρία και περιοχές από δύο υποψήφιες χώρες: Αλβανία και Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας.

3. Black Sea Basin: Στο πρόγραμμα συμμετέχουν περιοχές από τρία κράτη – μέλη της ΕΕ: Βουλγαρία, Ελλάδα, Ρουμανία και περιοχές από τις χώρες: Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, Γεωργία, Μολδαβία, Ουκρανία, Τουρκία, Ρωσία.  

4. INTERREG EUROPE: Το πρόγραμμα καλύπτει 30 χώρες, τις 28 της ΕΕ συν την Ελβετία και τη Σουηδία.

5. MED: Στο πρόγραμμα συμμετέχουν περιοχές από τα κράτη μέλη της ΕΕ: Κύπρος, Ισπανία, Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Μάλτα, Πορτογαλία, Ηνωμένο Βασίλειο-Γιβραλτάρ, Σλοβενία, καθώς και οι υποψήφιες και δυνητικά υποψήφιες χώρες Κροατία, Μαυροβούνιο, Αλβανία.

6. MED ENI: Περιλαμβάνονται περιοχές από χώρες που επηρεάζονται από τη στρατηγική ΕΝΙ(2*) στην Μεσόγειο, όπως Ισπανία, Ηνωμένο Βασίλειο-Γιβραλτάρ, Πορτογαλία, Γαλλία, Ιταλία, Μάλτα, Ελλάδα, Κύπρος, Τουρκία, Μαρόκο, Αλγερία, Τυνησία, Λιβύη, Αίγυπτος , Ιορδανία, Παλαιστίνη, Συρία

Οι άξονες προτεραιότητας σε αυτή την ομάδα, καθώς και το περιεχόμενο των προτάσεων έχουν σημαντικό προσανατολισμό στην υποστήριξη πολιτικών της ΕΕ, όπως η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και μακροπεριφερειακών στρατηγικών και συνοψίζονται σε θέματα:

ü  Προστασίας περιβάλλοντος – Προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή – Μετάβασης σε οικονομίες χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα

ü  Έρευνας – Τεχνολογίας – Καινοτομίας – Έξυπνες περιφέρειες

ü  Αποδοτικότητας των πόρων – Βιώσιμες περιφέρειες – μπλε και πράσινης ανάπτυξης

ü  Συνδεσιμότητας περιφερειών – εδαφική συνεργασία

ü  Επιχειρηματικότητας και ανάπτυξης Μικρο-Μεσαίων Επιχειρήσεων (ΜΜΕ)

ü  Υποστήριξης διακυβέρνησης της EUSAIR (1*), CBC – ENI (2*)

Επιλέξιμοι εταίροι είναι και εδώ οι Εθνικές – Περιφερειακές – Τοπικές δημόσιες αρχές, καθώς και τα Νομικά πρόσωπα Δ.Δ και οι Ιδιωτικοί φορείς μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα των επιλέξιμων, κάθε φορά, περιοχών.

Η Χρηματοδότηση είναι από το ΕΤΠΑ και το ΜΠΒ – Μέσο Προενταξιακής Βοήθειας – (στην περίπτωση του INTERREG EUROPE υπάρχει και μια χρηματοδότηση από την Ελβετία και Σουηδία). Το ύψος της χρηματοδότησης ποικίλει ανά πρόγραμμα, έργο και συμμετέχοντα φορέα. Προβλέπεται και εδώ χρηματοδότηση για τεχνική βοήθεια.

Πρόσκληση για υποβολή προτάσεων έχει γίνει μόνο μία, για το INTRRREG EUROPE (βλ. σχετικό άρθρο και εισήγηση εκδήλωσης ΕΟΕΣ «Αμφικτυονία»)και είναι ανοιχτή μέχρι 31/07/2015. Έχει επίσης ανακοινωθεί πρόσκληση για το MED (βλ. σχετικό άρθρο), που θα ανοίξει την 01/09/2015. Τα περισσότερα από τα άλλα προγράμματα βρίσκονται σε διαδικασία έγκρισης από την ΕΕ ή σε διαβούλευση και οι προσκλήσεις αναμένονται τέλος 2015 – αρχές 2016. Και σ’ αυτά τα προγράμματα οι Δήμοι των επιλέξιμων περιοχών, που ενδιαφέρονται, θα πρέπει εγκαίρως ν’ ξεκινήσουν την προετοιμασία.

Τι πρέπει να κάνει ένας δήμος ώστε να αρχίσει να προετοιμάζεται για την υποβολή προτάσεων στο Interreg

Όπως ο αναγνώστης μπορεί να συμπεράνει από τα παραπάνω, το Interreg είναι ένα πρόγραμμα που χρηματοδοτεί κυρίως «soft» ενέργειες. Δεν είναι βαρύ, όπως άλλα κοινοτικά προγράμματα και πρωτοβουλίες (πχ Horizon), αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχει τις δυσκολίες του. Γεγονός που σηματοδοτεί ότι μία σοβαρή πρόταση απαιτεί, πριν από όλα, μία σοβαρή προετοιμασία.

Η πρώτη και μία από τι σημαντικότερες δυσκολίες, είναι ότι το πρόγραμμα απαιτεί διεθνείς συνεργασίες. Η αναζήτηση διεθνών εταίρων είναι μία επίπονη διαδικασία και κυρίως χρονοβόρα. Θα συμβούλευα τους δήμους που ενδιαφέρονται να αναζητήσουν διεθνείς εταίρους να μην περιοριστούν αποκλειστικά σε δήμους με τους οποίους έχουν κάποιες σχέσεις, έχουν για παράδειγμα αδελφοποιηθεί. Καλό είναι να επιλέξετε δήμους και νομικά πρόσωπα που μπορούν να προσφέρουν με την εμπειρία και την τεχνογνωσία τους, κύρος στην πρόταση και προστιθέμενη αξία στα αποτελέσματα.

Ένα δεύτερο σημείο που θα πρέπει να προσέξουν ιδιαίτερα οι δήμοι είναι ότι δεν μπορούν να δημιουργούν και χρηματοδοτούν ad hoc μελέτες για κάθε πρόσκληση είτε αυτή προέρχεται από τομεακά ή ΠΕΠ του ΕΣΠΑ, είτε από κοινοτικές πρωτοβουλίες. Η γνώμη μου είναι ότι ο δήμος θα πρέπει να επιλέξει τη δημιουργία μίας στρατηγικής στην υποβολή των προτάσεων του. Η στρατηγική αυτή θα πρέπει να εμπεριέχει μία «γκαρνταρόμπα» με όλες τις βασικές και απαραίτητες μελέτες που εκτιμά ο δήμος ότι θα του χρειαστούν. Οι μελέτες αυτές, για να μπορούν να ανταποκρίνονται στα ιδιαιτερότητες κάθε πρόκλησης, θα πρέπει να είναι δομημένες με ευελιξία, ώστε σχετικά γρήγορα, άνετα και χωρίς ιδιαίτερο κόστος να προσαρμόζονται στις επιμέρους απαιτήσεις.

Το τρίτο σημείο που πρέπει να προσεχθεί έχει σχέση με κάποιες κακές συνήθειες όλων μας. Μην αφήσετε την πρόταση για την τελευταία στιγμή. Είναι σίγουρο ότι την τελευταία στιγμή κάτι θα προκύψει. Άρα όσο περισσότερο προετοιμασμένες εγκαίρως είναι οι συνεργασίες και η πρόταση, τόσο καλύτερο τελικό αποτέλεσμα θα διαμορφώσουμε και κυρίως με μικρότερο ψυχολογικό κόστος.