(Της Κατερίνας Λαμπρακοπούλου- Υποψήφια διδάκτωρ του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ (Πανεπιστήμιο Αθηνών)

Παρ’ όλα αυτά, συνδυάζοντας τα ιστορικά δεδομένα που ξεκινούν από την εποχή της διονυσιακής λατρείας με τη θεωρία του Ρώσου θεωρητικού Μιχαήλ Μπαχτίν και τις διάφορες κριτικές στο έργο του, μπορούμε να εντοπίσουμε την κοινωνικοπολιτική σημασία μιας λαϊκής παράδοσης που με το πέρασμα των χρόνων έχει αποκτήσει διαφορετική μορφολογική έκφραση, αλλά και σημασιολογική αξία.

Ο Μπαχτίν, σχολιάζοντας το έργο του Γάλλου αναγεννησιακού συγγραφέα Ραμπελαί, αναφέρεται στο καρναβάλι ως μία κατάσταση απελευθερωτική για τους συμμετέχοντες, λόγω της δυνατότητας που παρέχει για απόλυτη ελευθερία του λόγου, για αναστολή της ιεραρχικής δομής, των φόβων, των νόμων και για στηλίτευση των θεσμών. Το καρναβάλι, για το Ρώσο φιλόσοφο, αποτελεί μία βαλβίδα απελευθέρωσης της αρνητικής καταστροφικής ενέργειας της κοινωνικής διαμαρτυρίας, μια μορφή καρικατούρας της αντισυστημικής κουλτούρας, που δημιουργεί στους συμμετέχοντες την αίσθηση του ανήκειν σε μία δυνάμει αντιεξουσιαστική συλλογικότητα.

Ο εποικοδομητικά δημιουργικός, κοινωνικός ρόλος του καρναβαλιού δεν εξαντλείται, όμως, μόνο στη δυνατότητα αναζήτησης μιας μη ρυθμιζόμενης, μη αλλοτριωμένης επικοινωνίας, αλλά, κατά τον Μπαχτίν, συμπεριλαμβάνει τη βίωση μιας μορφής αλληλεγγύης, η οποία προκύπτει από την κοινή συμμετοχή σε ενός είδους «εξέγερση», καθώς και από την άρση των αποστάσεων μεταξύ των ατόμων μέσω της αποπροσωποποίησης που προσφέρει η χρήση των καρναβαλικών μασκών.

Με ερέθισμα τη θεωρητική τοποθέτηση του Μπαχτίν και με κριτική ματιά προς το σύγχρονο τρόπο εορτασμού του καρναβαλιού διαπιστώνει κανείς πολλές διαφοροποιήσεις σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, που διαστρεβλώνουν την στόχευση της σάτιρας και απισχνάνουν τις δυνατότητες της μάζας των καρναβαλιστών.

Για να γίνω πιο σαφής, οι απόκριες υπακούουν πλέον απόλυτα στους κανόνες της εμπορευματοποίησης και της κερδοσκοπίας. Το πλήθος δεν ξεχύνεται στους δρόμους και στις πλατείες σε ένα πλαίσιο ελεύθερης έκφρασης, καταπάτησης των ταμπού και σατιρισμού των καταπιεστικών αρχών. Αντιθέτως, μασκαρεύεται με στολές φανταχτερές- τις οποίες συνήθως χρυσοπληρώνει- και είτε συμμετέχει στις καθιερωμένες παρελάσεις, είτε συνωστίζεται στα κέντρα διασκέδασης, καταναλώνοντας άφθονο αλκοόλ, βοηθώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο στη στήριξη του φιλελεύθερου οικονομικού μοντέλου.

Έχοντας χάσει η μορφή του καρναβαλιού τον χαρακτήρα της ως διαμαρτυρία, δηλαδή ως κάτι εξαιρετικό και εναλλακτικό, έχει καταστραφεί και η ηθική του σημασία, η αυθεντική μαζική κοινωνική δημιουργικότητα. Οι λόγοι για αυτό είναι τόσο το γεγονός πως η στόχευση είναι πλέον το θέαμα, όσο και το φαινόμενο η σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία να μοιάζει με ένα τεράστιο καρναβάλι, στο οποίο τα πρόσωπα ταυτίζονται με τα προσωπεία τα οποία φορούν για τις ανάγκες των ρόλων που παίζουν στην καθημερινή τους ζωή.

Επικεντρώνοντας την προσοχή μας περισσότερο στα τελευταία χρόνια στη χώρα μας, είναι εμφανής η κυνική και μηδενιστική στάση των πολιτών απέναντι στο πολιτικό σύστημα, ώστε δεν υπάρχουν πλέον αρχές για να αποκαθηλωθούν μέσα από την καρναβαλική σάτιρα. Αν και δε λείπουν οι πολιτικές αναφορές από ορισμένα καρναβαλικά πληρώματα, η πολιτική έχει αποδομηθεί και έχει περιέλθει σε τέτοιο βαθμό αυτογελοιοποίησης, που δε λογίζεται ως «επαναστατική» η όποια σαρκαστική αναφορά σε αυτήν. Οι υβριστικές εκφράσεις για τα πολιτικά πρόσωπα, οι ισοπεδωτικές απόψεις για τη λειτουργία των θεσμών και η χρήση αόρατων προσωπείων αποτελούν καθημερινό φαινόμενο στην Ελλάδα, με αποτέλεσμα να μη μένουν πολλά για να σατιρίσει κανείς σε ένα καρναβαλικό πλαίσιο.

Αυτό, επομένως, που χαρακτηρίζει σήμερα το καρναβάλι είναι η χωρίς όρια διασκέδαση. Σαφώς και δεν υπάρχει κάτι το ηθικά μεμπτό σε αυτό. Ίσως, όμως, θα ήταν σκόπιμο να μας προβληματίσει μήπως- εκτός από τα έθιμά μας- μείνει και η ζωή μας εκτός περιεχομένου.