1. Εισαγωγή
Σε προηγούμενο κείμενο (εδώ) προσπαθήσαμε να αντιληφθούμε το DNA τρόπον τινά των τεσσάρων αστικών κέντρων της Ηπείρου, καθώς και τη θέση της Περιφέρειάς μας στον ευρύτερο χώρο. Είδαμε ότι έχουμε μια Περιφέρεια που ανήκει στον Αδριατικο-κεντρικό χώρο και τα αστικά της κέντρα μπορούν να χαρακτηριστούν ως Κεντρικοί Τόποι η Άρτα και τα Γιάννενα, ως Πόλεις-Λιμάνια η Πρέβεζα και η Ηγουμενίτσα. Επίσης, διαπιστώσαμε ότι, ενώ η Ηγουμενίτσα συνεχίζει να διατηρεί τον ρόλο της - τον οποίο απέκτησε πρόσφατα μετά τον πόλεμο - ως Πόλη-Λιμάνι, η Πρέβεζα φαίνεται να τον έχει απολέσει (αν και τον κατείχε ιστορικά). Καταλήξαμε πως η Πρέβεζα εξαιτίας κάποιων επιλογών και προτεραιοτήτων, αν και πάντα σημείο (κόμβος) σε δίκτυα, φαίνεται να μην συμμετέχει πλέον σε αυτά, ιδίως στα χερσαία1˙ λέω ιδίως, γιατί η Πρέβεζα, μέσω του διεθνούς αεροδρομίου του Ακτίου μπαίνει σιγά - σιγά στον χάρτη του αερομεταφορικού δικτύου και αυτό αποτελεί προοπτική.
Με την παραπάνω ανάλυση αντιληφθήκαμε το γεγονός ότι οι Πόλεις-Λιμάνια, χτισμένες για το λιμάνι τους και από το λιμάνι τους στερούνται λειτουργικής ενδοχώρας, και, αν πάψουν τα λιμάνια τους να είναι ανταγωνιστικά, χάνουν τη σημασία τους. Έχουμε δηλαδή μια πόλη (την Πρέβεζα) η οποία χτίστηκε για να αποτελεί σημείο δικτύου (δεν έχει ενδοχώρα, και δεν μπορεί να αποκτήσει εύκολα) ενώ καλείται, διατηρώντας ως πόλη τη διοικητική, πολιτική, οικονομική της οντότητα, να βρει νέο ρόλο στον χώρο.
2. Γεωγραφία
Η Γεωγραφία, ως επιστημονικός κλάδος, θα μπορούσε να γίνει αντιληπτή ως η προσπάθεια του ανθρώπου να κατανοήσει τις γραφές του χρόνου πάνω στη γη˙ γραφές αποτέλεσμα φυσικών διεργασιών, γραφές αποτέλεσμα ανθρωπογενών διαδικασιών. Η Γεωγραφία στην Ήπειρο είναι πλούσια και θα τολμούσα να πω παραφράζοντας, ότι ο χώρος μας έχει παράξει περισσότερη από όση μπορούμε να διαχειριστούμε.
Στον χώρο δεν είναι πάντα εύκολο να δεις… βλέπεις, αλλά δεν αντιλαμβάνεσαι. Αυτό οφείλεται, κατά τη γνώμη μου, στην ύπαρξη αυτών των πολλών γραφών του χρόνου που ανέφερα πριν˙ διοικητικά όρια, ιστορικά όρια, εθνολογικές ομάδες, κ.α…. Πρέπει να οδηγηθείς στην αφαίρεση για να δεις σωστά, ταυτόχρονα όμως με την αφαίρεση ελλοχεύει ο κίνδυνος να υποτιμήσεις δυναμικές “γραφές” ή να υπερτιμήσεις δευτερεύουσες.
Την Ήπειρο λοιπόν, εν αντιθέσει με τον κάμπο, δεν είναι εύκολο να την δεις ως όλον, γι αυτό ίσως την είπαν άπειρη οι απέναντι επτανήσιοι. Οι πολλές γραφές στη γη της Ηπείρου έχουν σαν αποτέλεσμα έναν κατακερματισμένο χώρο που παλεύουμε αιώνες τώρα να ενοποιήσουμε , με τα γεφύρια μας, τις σκάλες και τα άλλα τεχνικά έργα κατά τόπους και εποχές. Η προσπάθεια αυτή κατέληξε ιστορικά στη δημιουργία δικτύων οικισμών (Τζουμερκοχώρια, Ζαγοροχώρια κ.α.). Βλέπουμε λοιπόν πως, όσο κι αν ο χώρος το αρνείται, η προσπάθεια των ανθρώπων είναι πάντα υπέρ της επικοινωνίας, της αύξησης της κινητικότητας.
3. Αστική Διάχυση, Περιαστικός χώρος
Συνηθίζουμε να λέμε ότι ζούμε στην εποχή της αστικοποίησης. Η αστικοποίηση είναι μια περίπλοκη διαδικασία που μετατρέπει τον αγροτικό τρόπο ζωής σε αστικό – βιομηχανικό2, και επηρεάζεται έντονα από τα δίκτυα (υλικά και άυλα3) και από την παγκοσμιοποιημένη οικονομία. Νέες οπτικές θεωρούν την αστικοποίηση ούτως ή άλλως ως μια διαδικασία διάχυσης, οι σχέσεις μεταξύ αγροτικού και αστικού γίνονται όλο και πιο σύνθετες, ενώ τα όρια αστικού και αγροτικού δυσδιάκριτα4.
Η αστικοποίηση λοιπόν, είναι η διαδικασία που τείνει να δημιουργήσει ένα αστικό συνεχές και, όταν λέμε αστικό, δεν εννοούμε μόνο τον τρόπο του κτισμένου χώρου αλλά και την κουλτούρα του. Οι μικροί οικισμοί και τα αστικά παράκεντρα δεν είναι πλέον μεμονωμένοι, αλλά λειτουργικά δικτυωμένοι σε ένα καπιταλιστικό, ως εκ τούτου νεοτερικό σύστημα παραγωγής. Φαίνεται πως όλα οδηγούν στην Οικουμενόπολη, έτσι όπως την προφήτευσε ο δικός μας Δοξιάδης.
Τέλος η αστικοποίηση με τον τρόπο διάχυσης που περιγράψαμε παραπάνω δημιουργεί το λεγόμενο Περιαστικό χώρο, αγροτικό πρωτίστως χώρο στον οποίο εκτονώνονται αστικές κυρίως παραγωγικές, εμπορικές κ.α. δραστηριότητες, με αποτέλεσμα η χωρική διάκριση μεταξύ αγροτικού και αστικού να μην είναι πλέον διακριτή.
4. Νότια Ήπειρος
Ας εστιάσουμε όμως στον νότο της Ηπείρου. Εδώ έχουμε την εκτόνωση φυσικών διεργασιών (όπως υδρολογικών), αλλά και ανθρωπογενών. Η εκτόνωση των υδρολογικών διεργασιών έφτιαξε χώρο ιδανικό για την εκτόνωση των ανθρωπογενών. Στον νότο έχουμε τη μεγάλη λάκα του Αμβρακικού (βύθισμα του Ολόκαινου), τον μεγάλο αποδέκτη και βασικό μας (μαζί με τα δελταϊκά συμπλέγματα Λούρου, Άραχθου) εργοδότη.
Όμως ο Αμβρακικός είναι ταυτόχρονα ένα μεγάλο σύνορο. Κουβαλώντας την νοηματοδότησή του ως το πρώτο ιστορικό σύνορο του Ελληνικού Κράτους (Αμβρακικός - Παγασητικός) συνεχίζει να αποτελεί όριο, σύνορο αδιαπέραστο στο φαντασιακό μας. Ενώ ενώνει πλέον τις δυο Περιφέρειες της δυτικής Ελλάδας στα επιμέρους Χωροταξικά Πλαίσια (Ηπείρου - Δυτικής Ελλάδας) δεν αναφέρεται παρά δυο τρεις φορές και πάντα σαν σύνορο, ποτέ ως θάλασσα συνεργειών.
5. Πολυκεντρικότητα
Στο Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου “ΣΑΚΧ” η Ευρωπαϊκή Ένωση έθεσε τρεις βασικούς στόχους για την ανάπτυξη του χώρου της. Ο ένας από αυτούς είναι η «ανάπτυξη ενός ισόρροπου και πολυκεντρικού αστικού συστήματος και μιας νέας σχέσης5 πόλεων - υπαίθρου». Στην Ελλάδα ο Ν. 4269/146 προβλέπει ότι τα χωροταξικά πλαίσια θα περιέχουν κατευθύνσεις για τη χωρική οργάνωση του περιφερειακού οικιστικού δικτύου.
Η έννοια της Πολυκεντρικότητας στηρίζεται αρκετά στο σκεπτικό που ανέπτυξε ο Γερμανός γεωγράφος του μεσοπολέμου Cristaller, στη θεωρία του των “Κεντρικών Τόπων”. Σε αυτό ο χώρος θεωρείται ως μια επίπεδη, ομοιογενής και απεριόριστη επιφάνεια, στην οποία υπάρχει ομοιόμορφη κατανομή του πληθυσμού. Έτσι αναπτύσσονται διαφορετικής εμβέλειας οικισμοί, οι οποίοι λειτουργούν συμπληρωματικά μεταξύ τους, και αυτό έχει να κάνει με τις αποστάσεις που πρέπει ο κάτοικος να διανύει για την κάλυψη συγκεκριμένων αναγκών. Υπάρχουν ανάγκες καθημερινές τις οποίες ο κάτοικος πρέπει να καλύπτει στο οικισμό διαμονής του, ανάγκες εβδομαδιαίες, που καλύπτονται από μεγαλύτερης εμβέλειας οικισμούς (παράκεντρα), μηνιαίες, όπου ο κάτοικος απευθύνεται σε κέντρα, ίσως πρωτεύουσες κοκ. Για να το καταλάβουμε στα καθ’ ημάς, Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο δεν χρειάζεται να έχουμε παντού, επίσης διεθνές αεροδρόμιο δεν χρειάζεται άλλο πέραν αυτού του Ακτίου.
Και με τη παραπάνω φράση μπαίνουμε στην πραγματικότητα… όπου ο χώρος δεν είναι επίπεδος, ομοιογενής και απεριόριστος, ενώ εδώ σε εμάς στην Ήπειρο, άπειρος σε διακυμάνσεις. Επίσης δεν ζούμε πλέον στον μεσοπόλεμο και οι ανάγκες που θέλουμε να καλύπτουμε στους τόπους που ζούμε δεν είναι τόσο απλές πια.
6. Πολυκεντρικότητα στον νότο της Ηπείρου
Όταν το 1912 η Ήπειρος προσαρτήθηκε στο Ελλαδικό κράτος, τρία αστικά κέντρα (Άρτα, Γιάννενα, Πρέβεζα) ορίστηκαν ως πρωτεύουσες ισάριθμων νομών. Τον πρωτεύοντα ρόλο, έτσι όπως μας τον περιγράφει η θεωρία των Κεντρικών Τόπων, δεν μπορούσαν εύκολα να τον αναλάβουν άλλοι οικισμοί. Η Πρέβεζα ωστόσο ήταν μια Πόλη-Λιμάνι (σημείο σε δίκτυο) και όχι τρόπον τινά κεφαλοχώρι, η οποία έτσι αναγκάστηκε να διοικεί χώρους ευρύτερους της ιστορικής εμβέλειάς της· μια από τις συνηθισμένες παραδοξότητες των διοικητικών διαιρέσεων7. Ας υπενθυμίσουμε, ότι το ‘12 στο νότο της Ηπείρου υπήρχαν τα δύο από τα τρία αστικά κέντρα της εποχής8, μαζί με τα παράκεντρα του Καναλακίου, της Φιλιππιάδας, του Λούρου και του Θεσπρωτικού.
Αλλά ας δούμε τον χαρακτήρα αυτών των παράκεντρων. Τα Λέλοβα είναι ένας ξεκάθαρος Κεντρικός Τόπος, ανεπτυγμένος στην καρδιά της λάκας του εξυπηρετεί τα χωριά της και συνδέεται μέσω Ριζοβουνίου και Στεφάνης με τη Φιλιππιάδα και την Πρέβεζα. Επίσης το Καναλάκι είναι ένας Κεντρικός-Τόπος, ενώ η θέση του νότια στον κάμπο του Φαναρίου, αποδεικνύει τη σχέση του με χωριά όπως τα Δεσπωτικά κ.α. Η Φιλιππιάδα και ο Λούρος τώρα, αποτελούν την απόληξη των μισγαγκειών9 του ποταμού Λούρου η Φιλιππιάδα, αυτής τουλάχιστον της Αβάσσου ο Λούρος.
Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν πως, έστω κι αν ο χώρος μας δεν είναι ομοιογενής, οι κάτοικοι της περιοχής μας (πριν τον στιβαρό και σαφή σχεδιασμό των κεντρικών διοικήσεων) έφτιαξαν ένα ιεραρχημένο δίκτυο οικισμών: Τα χωριά των λακών καθώς και τα γραμμικώς ανεπτυγμένα χωριά πάνω στους δρόμους των νερών, καταλήγουν να εξυπηρετούνται από το Καναλάκι, τη Φιλιππιάδα, τα Λέλοβα, τον Λούρο και με την σειρά τους αυτά τα παράκεντρα προστρέχουν στην Άρτα και την Πρέβεζα, ανάλογα με τις ανάγκες, τις απαιτήσεις και τις χωρικές εξαρτήσεις. Το μεγάλο κεφαλοχώρι του νότου η Άρτα, και το ιστορικό λιμάνι στην είσοδο του Αμβρακικού, η Πρέβεζα αναπτύχθηκαν για διαφορετικούς λόγους, για να καλύψουν διαφορετικές ανάγκες και ιστορικά λειτούργησαν συμπληρωματικά. Από τη στιγμή ωστόσο που έγιναν πρωτεύουσες νομών άρχισαν να λειτουργούν ανταγωνιστικά και αυτό οφείλεται στο γεγονός πως η διοικητική αντίληψη του χώρου (μια απο τις πάμπολλες γραφές στον χώρο) είναι εύκολα αναγνώσιμη και επιβάλλεται. Όσο όμως κι αν επιβάλλονται τα διοικητικά όρια, η Φιλιππιάδα δεν μπορεί να ξεχάσει την Άρτα.
7. Συμπερασματικά
Την Πολυκεντρικότητα που άλλοι προσπαθούν να χτίσουν, εμείς την κληρονομήσαμε από τον χρόνο. Χτίστηκε αυθόρμητα από την συνάρθρωση του χώρου με τις ανθρώπινες δραστηριότητες, με τρόπο που κανείς σχεδιαστής του χώρου δεν θα κατάφερνε. Δεν έχουμε παρά να την αναδείξουμε.
Οικισμούς, κέντρα και παράκεντρα βλέπουμε να απαξιώνονται και να χάνουν τον ρόλο τους ανάλογα με τις εξελίξεις, όμως η αστικότητα διαχέεται στον χώρο συνδέοντας και την ύπαιθρο στο ίδιο παραγωγικό (καπιταλιστικό) μοντέλο.
Ο χώρος δεν είναι άπλετος και αυτό είναι μια από τις θεμελιώδεις απαρχές της αδικίας10. Ο χώρος έχει ιδιότητες (π.χ. αλλού εύφορος, αλλού πετρώδης), δεν έχουμε την πολυτέλεια να τον χρησιμοποιούμε άσκοπα. Αν στον νότο της Ηπείρου έχουμε το 9% της γης υψηλής παραγωγικότητας11, τότε αυτό μας επιβάλλει να μην τον αναλίσκουμε άμετρα. Τα αστικά και ημιαστικά μας κέντρα δεν χρειάζεται να αναπτυχθούν άλλο ανεξέλεγκτα… τα δίκτυα μας ενώνουν πλέον και όχι απαραίτητα η φυσική, χωρική εγγύτητα.
Χρειαζόμαστε δίκτυα υλικά (δρόμους, σιδηρόδρομους, ναυσιπλοΐα κ.α.) και άυλα (μεταφοράς πληροφοριών, τεχνογνωσίας, θεματικού τουρισμού, πολιτισμικά κ.α.) για να συνδέσουμε τις αποκεντρωμένες (αλλά συναρθρωμένες) παραγωγικές μας διαδικασίες, οι οποίες πρέπει να μας εμπεριέχουν τους περισσότερους, αν όχι όλους.
Ο Αμβρακικός είναι ως επί το πλείστον θάλασσα της νοτίου Ηπείρου, της Άρτας και της Πρέβεζας. Ο ρόλος των πόλεων αυτών στο χωροταξικό πλαίσιο, είναι η ανάπτυξη διαπεριφερειακών συνεργειών της Ηπείρου, με τις Περιφέρειες Δυτική Ελλάδας η Άρτα, με αυτές της Δυτικής Ελλάδας και των Επτανήσων η Πρέβεζα. Ο ρόλος αυτός δεν είναι τυχαίος... με στόχευση την Πολυκεντρικότητα η Άρτα και η Πρέβεζα θα αποτελέσουν τα αστικά κέντρα που θα συναρθρωθούν με τα απέναντι κέντρα: Αμφιλοχία, Βόνιτσα, Λευκάδα, ώστε ο Αμβρακικός από μεγάλο σύνορο να γίνει αναπτυξιακός πρωταγωνιστής
Τελειώνοντας: η Άρτα και η Πρέβεζα έχουν ιδιαίτερο και βαρύ ρόλο12 στην συνένωση του χώρου του Αμβρακικού και στην ανάδειξη της Πολυκεντρικότητας της λεκάνης του, και δεν θα μπορέσουν να τον φέρουν σε πέρας αν δεν σκεφτούν συμπληρωματικά και συνεργατικά.
Παραπομπές
1. Όλες οι προμελέτες για τρένο στην Ήπειρο δεν την “βλέπουν”.
2. Champion Tony (2001) Urbanization, Suburbanization, Counterurbanization and Reurbanization, στο Paddison R., Handbook of Urban Studies, London: Sage, σελ. 144.
3. Υλικά δίκτυα είναι π.χ. τα οδικά, ενώ άυλα τα δίκτυα μεταφοράς π.χ. πληροφοριών (ίντερνετ).
4. Antrop Marc (2004) Landscape change and the urbanization process in Europe, Landscape and Urban Planning, 67, σελ. 5.
5. “την ανάπτυξη ενός "πολυκεντρικού" και εξισορροπημένου "αστικού συστήματος" και την ενίσχυση της "εταιρικής" σχέσης πόλης – υπαίθρου”
6. Νόμος υπ΄ αρίθ. 4269 ΦΕΚ Α΄142/28.6.2014, Χωροταξική και πολεοδομική μεταρρύθμιση - Βιώσιμη ανάπτυξη.
7. «Η διοικητική ενότητα σπάνια συμπίπτει νε την γεωγραφική ενότητα, δηλαδή την περιοχή.» Le Corbusier, Η χάρτα των Αθνών, Ύψιλον, Αθήνα, σελ. 37.
8. Στον βορρά της Ηπείρου τότε είχαμε τα Γιάννενα να κυριαρχούν στον χώρο.
9. μίσγω (σμίγω) + ἀγκών: Το σημείο, η γραμμή που σχηματίζεται, όταν διπλώσουμε στον αγκώνα το χέρι μας….η γραμμή ήτις ακολουθεί το χαμηλότερον τμήμα μιάς κοιλάδος, είτε ευρίσκεται υπό το ύδωρ, είτε όχι. Γενικώς, η γραμμή ήτις ακολουθεί το βαθύτερον ή διάμεσον τμήμα μιας κοίτης.
10. Κοινότητες στηθήκαν και αναπτύχθηκαν όταν οι πηγές του νερού δεν ανήκαν σε κανέναν παρα μονο σε όλους.
11. Το 14% της έκτασης της Ηπείρου είναι γη υψηλής παραγωγικότητας.
12. Φυσικά οι πόλεις αυτές έχουν κι άλλους ρόλους. Η Πρέβεζα για παράδειγμα οφείλει να αναλάβει επίσης τον ρόλο του κόμβου και σε ένα άλλο Πολυκεντρικό δίκτυο, επίσης δύσκολο, αυτό της ακτής του Ιονίου: Αστακός, Μύτικας, Πάλαιρος, Πρέβεζα, Καναλάκι, Πάργα, Σύβοτα, Ηγουμενίτσα, Σαγιάδα.
