Το τελευταίο διάστημα ακούμε όλο και πιο συχνά τη λέξη «ανθεκτικότητα», με πιο πρόσφατη την αναφορά στον «Μηχανισμό Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας» της Ε.Ε. Πέραν της ανάκαμψης, πλέον, στόχος είναι η προετοιμασία για μελλοντικές –αλλεπάλληλες υποστηρίζουν πολλοί– κρίσεις, το χτίσιμο δηλαδή ανθεκτικότητας.

Η ανθεκτικότητα είναι ένα εννοιολογικό πλαίσιο που μας βοηθά να προσεγγίσουμε τη λειτουργία των κοινωνικών συστημάτων μας δυναμικά και ολιστικά. Αποτελεί μια κρίσιμη ιδιότητα αυτών, και σύμφωνα με έναν από τους επικρατέστερους ορισμούς της: «Ανθεκτικότητα είναι η ικανότητα ατόμων, συλλογικοτήτων, διοικητικών οργανισμών, εταιρειών και συστημάτων να επιβιώνουν, να προσαρμόζονται και να αναπτύσσονται ανεξαρτήτως χρόνιων πιέσεων ή απότομων οχλήσεων». Αναπτύσσεται στο πλαίσιο της Συστημικής Θεωρίας (Systems Theory) και εκλαμβάνει την κοινωνική λειτουργία ως ιεραρχημένη –βάσει κλίμακας– δομή συστημάτων, όπου τα υποσυστήματα μιας κλίμακας αποτελούν σύστημα μιας άλλης.

Παραδείγματος χάριν, στο διοικητικό σύστημα θα μπορούσαμε να δούμε τα κράτη της Ε.Ε. ως υποσυστήματά της, τις περιφέρειες ως υποσυστήματα (με άλλο βαθμό διασύνδεσης) των κρατών, και τους δήμους ως υποσυστήματα των περιφερειών, ενώ σε κάθε σύστημα ή υποσύστημα λειτουργούν άλλα συστήματα. Αυτά τα συστήματα και υποσυστήματα είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους σε κάθε κλίμακα, όπως επίσης και μεταξύ των κλιμάκων.

Το αδιαπραγμάτευτο δεδομένο του εννοιολογικού πλαισίου της Ανθεκτικότητας είναι η αλλαγή. Ζούμε σε έναν κόσμο, ο οποίος αλλάζει διαρκώς, εξελισσόμενο, όπου η αλλαγή διαχέεται από σύστημα σε σύστημα, από κλίμακα σε κλίμακα μέσω της διασύνδεσης αυτών και εδώ φαίνεται η κρισιμότητα του βαθμού διασύνδεσης. Είναι σαφές ότι ο πλανήτης είναι υπερσυνδεδεμένος με αποτέλεσμα οι αλλαγές –ασχέτως αν θεωρούνται θετικές ή αρνητικές– να διαχέονται ταχύτατα, επηρεάζοντας δυναμικά τις κοινωνίες μας. Η διασύνδεση είναι το ημιδιαπερατό σύνορο, το όριο (boundary) μεταξύ συστημάτων, καθιστώντας έτσι τον βαθμό διαπερατότητας, ή μάλλον τον έλεγχό του κρίσιμο ζήτημα για τη διαχείριση.

Το ζήτημα που προκύπτει είναι πώς να μην διαχυθούν ταχύτατα (ή καθόλου) αλλαγές οι οποίες μπορεί να είναι καταστροφικές, γιατί ο ρυθμός διάχυσης μιας τέτοιας αλλαγής μπορεί να είναι καταιγιστικός και να οδηγήσει σε κατάρρευση ντόμινο. Στο εννοιολογικό πλαίσιο της Ανθεκτικότητας το φαινόμενο ντόμινο εξηγείται ως η απότομη, σχεδόν ακαριαία διάχυση της κατάρρευσης από τα πάνω συστήματα (υπερσυστήματα) προς τα κάτω (υποστήματα), αλλά και το αντίθετο, εξαιτίας ενός γεγονότος πυροκροτητή το οποίο λειτουργεί ως σκανδάλη (triggering). Αυτό είχε μάλλον στο μυαλό του ο πρώην υπουργός Οικονομικών Παπακωνσταντίνου, όταν στις πρώτες διαπραγματεύσεις με την ευρωζώνη μιλούσε για πιστόλι πάνω στο τραπέζι· απειλούσε για διάχυση της κατάρρευσης της Ελλάδας προς τις άλλες χώρες λόγω του βαθμού διασύνδεσης των οικονομιών του κοινού νομίσματος και των τραπεζών τους. Η ζώνη του ευρώ ήθελε χρόνο και τον κέρδισε, ώστε να θωρακιστεί, να χτίσει την ανθεκτικότητά της προκειμένου να μην απειλείται το όλον από τις εξελίξεις των παραμέτρων του. Το 2015 πλέον η ευρωζώνη μπορούσε να αφήσει την Ελλάδα να καταρρεύσει χωρίς η ίδια να πληγεί, ενώ εσωτερικά η Ελλάδα εξαναγκάστηκε με τις μνημονιακές πολιτικές να πιέσει την κατάρρευση προς τα κάτω, οδηγώντας σε χρεοκοπία και φτωχοποιώντας τον λαό.

Σήμερα οι περισσότερες χώρες της Δύσης, δέσμιες των επιλογών τους να μην έχουν ανθεκτικά συστήματα υγείας, βιώνουν τον κορονοϊό ως μια απειλή η οποία μπορεί να πυροδοτήσει αλυσιδωτές αντιδράσεις και σε άλλους τομείς της κοινωνίας, ιδίως σε όσους δεν έχουν ανθεκτικότητα. Στη δε χώρα μας η συντριπτική μερίδα των οικονομικά ενεργών πολιτών μπαίνουμε σε αυτήν την κρίση – πριν προλάβουμε να βγούμε από την άλλη– χωρίς καμία προετοιμασία (χτίσιμο ανθεκτικότητας) για τα ενδεχόμενα, ενώ η παρούσα κυβέρνηση με τον Νέο Πτωχευτικό έδειξε τις προθέσεις της, ιδίως για τη μικρομεσαία επιχειρηματικότητα.

Σύμφωνα με το εννοιολογικό πλαίσιο της ανθεκτικότητας οι διάφοροι τομείς μέσα σε μια κοινωνία οφείλουν να επιβιώνουν και να αναπτύσσονται ανεξαρτήτως χρόνιων πιέσεων ή απότομων οχλήσεων, ώστε να μην επηρεάζονται από καταρρεύσεις, αποτυχίες, αφού κάποιες διαχύσεις εκλαμβάνονται ως μολυσματικές. Απέναντι δε σε αυτές τις διαχύσεις, το μόνο όπλο είναι ο έλεγχος των διασυνδέσεων ή και η κατάργησή τους· αποκοπή όπως οι ακρωτηριασμοί που επιβάλλονται ιατρικά.

Και εδώ η κυβερνητική πολιτική μάς αναγκάζει να θέσουμε το εξής ερώτημα: την επόμενη μέρα, στην ανάκαμψη και στην προσπάθεια χτισίματος ανθεκτικότητας, θα είμαστε όλοι οι οικονομικά ενεργοί παρόντες, ή θα ακρωτηριαστεί, αποκλειστεί κάποιο τμήμα, ενοχοποιούμενο ταυτόχρονα ότι... δεν άντεξε. Ιδίως για τους μικρομεσαίους επαγγελματίες το ερώτημα είναι κρίσιμο.

*Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών την Τρίτη 2/2/2021