Γιατί να μην μπορεί ένας φυλακισμένος να αγοράζει την αναβάθμιση του κελιού του, ένας γιατρός να πουλάει έναντι μιας ετήσιας αμοιβής την διαθεσιμότητα του τηλεφώνου του, δηλαδή να αγοράζουμε χωρίς να περιμένουμε στην ουρά την προνομιακή μας πρόσβαση σε έναν γιατρό, να μην διαθέτουμε το πρόσωπό μας ως διαφημιστικό χώρο και να μην πληρώνονται από το σχολείο τα παιδιά που παίρνουν καλούς βαθμούς; Γιατί να μην αγοράσω την δυνατότητα να καθυστερώ να πάρω τα παιδιά μου από τον παιδικό σταθμό έναντι ενός προστίμου που θα επιβάλλεται από τη διεύθυνσή του ή να μην πουλάμε την υπηκοότητα σε εύπορους μετανάστες; Αυτά είναι ορισμένα από τα ερωτήματα που ο πολιτικός φιλόσοφος Μ. Σαντέλ θέτει στο βιβλίο του “Τί δεν μπορεί να αγοράσει το χρήμα”, εκδόσεις Πόλις, 2016. Είναι όλα για πούλημα, υπάρχουν ηθικά όρια στην αγορά ή η οικονομική επιστήμη είναι από τις ιδρυτικές της αρχές ανήθικη; Το τελευταίο ερώτημα είναι το πιο κρίσιμο και το οποίο ο Μ.Σαντέλ το αφήνει μάλλον αναπάντητο, διότι αρκείται σε μια παράθεση παραδειγμάτων αγοραιοποίησης κοινωνικών σχέσεων και πρακτικών και σε μια έκκληση για μια ηθική οικονομία.
Η οικονομική επιστήμη και ιδιαίτερα η νεοκλασσική φιλελεύθερη εκδοχή της στηρίζεται σε τρεις αρχές: 1. τον μεθοδολογικό ατομικισμό, σύμφωνα με τον οποίο τα οικονομικά φαινόμενα εξηγούνται με υποθέσεις συμπεριφοράς των ατόμων που ακολουθούν τις προτιμήσεις και τις επιθυμίες τους. Για τον λόγο αυτό όποιο βιβλίο οικονομικής θεωρίας κι αν ανοίξεις θα διαβάσεις τον ακόλουθο ορισμό. Οικονομία είναι η επιστήμη που εξετάζει πώς τα άτομα αντιμετωπίζουν το γεγονός ότι οι επιθυμίες τους είναι περισσότερες από τους περιορισμένους πόρους, που είναι διαθέσιμοι για να παραχθούν τα αγαθά με τα οποία θα ικανοποιήσουν αυτές τις επιθυμίες. 2. Την υπόθεση της ορθολογικής συμπεριφοράς σύμφωνα με την οποία οι οικονομικές πράξεις των ατόμων και των οικονομικών μονάδων καθοδηγούνατι από την εξυπηρέτηση του ορθολογικά υπολογισμένου ατομικού συμφέροντος. Η οικονομία είναι η επιστήμη της ορθολογικά υπολογισμένης ιδιωφέλειας. 3. Την υπόθεση για τον χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσης. Οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους μόνο ατομιστές, για το λόγο αυτό και για να μην οδηγηθούν σε ένα πόλεμο όλων εναντίον όλων πρέπει ως ορθολογικοί ατομιστές να υπογράψουν μεταξύ τους, σύμφωνα με έναν από τους ιδρυτές της οικονομικής επιστήμης, τον Άνταμ Σμιθ, να κοινωνικό συμβόλαιο με βάση το οποίο η αγορά και ο νόμος θα ρυθμίζουν ειρηνικά το προσωπικό τους συμφέρον, το οποίο ταυτίζεται με την απεριόριστη ικανοποίηση των επιθυμιών τους σε αγαθά. Στο δάσημο βιβλίο του, “ο Πλούτος των Εθνών”, ο Άνταμ Σμιθ θα προσδιορίσει το περιεχόμενο αυτού που ονομάζουμε σήμερα οικονομικό φιλελευθερισμό μέσω ενός παραδείγματος. Δεν προσδοκούμε, λέει, πως θα γευματίσουμε χάρη στην καλοσύνη του φούρναρη, του χασάπη και του ζυθοποιού, αλλά χάρη στο γεγονός πως νιάζονται για το προσωπικό τους συμφέρον. Η καλοσύνη είναι η διαμέσου της αγοράς επιδίωξη του προσωπικού συμφέροντος, διότι οι άνθρωποι είναι τίμιοι μόνο όταν η τιμιότητά τους φέρνει κέρδος, μεγιστοποιεί την ατομική ιδιωφέλεια. Ο άνθρωπος λοιπόν είναι ένας homo economicus, και η απληστία, η επιδίωξη του προσωπικού συμφέροντος, είναι αρετή γιατί δημιουργεί πλούτο, όχι μόνο για τον εαυτό του αλλά και για τους άλλους μέσω της αύξησης των κερδών και της συνακόλουθης αύξησης της απασχόλησης και των εισοδημάτων. Ο εγωισμός, το ορθολογικά υπολογισμένο ατομικό συμφέρον είναι αλτρουισμός, προσφέρει θέσεις εργασίας στους άλλους, γι' αυτό φερθείτε άπληστα όσο θέλετε χωρίς ενοχή. Η μοναδική μορφή κοινωνικοποίησης για τον οικονομικό άνθρωπο κι ακόμα περισσότερο για έναν φιλελεύθερο είναι η αγορά, που διαμέσου αυτής το άτομο πουλάει και αγοράζει τα πάντα (οικονομικός φιλελευθερισμός), ο οποίος βέβαια απαιτεί κι ένα ανάλογο πολιτισμικό περιβάλλον (πολιτισμικός φιλελευθερισμός), το δικαίωμα δηλαδή κάθε ατόμου χωρίς φραγμούς και όρια να βάζει τους δικούς του κανόνες και στόχους, να έχει το δικό του στυλ ζωής.Το υποκείμενο αυτής της κοινωνίας είναι το αυτοαναφορικό άτομο που χαρακτηρίζεται από την καταναλωτική μανία και την επιδίωξη ισχύος, στοιχεία που οδηγούν σε έναν μηδενισμό, σε ένα οντολογικό μηδέν.
Ας επανέλθουμε όμως το παράδειγμα του παιδικού σταθμού που αναφέρει ο Σαντέλ και ας υποθέσουμε ότι είμαστε μόνο ορθολογικοί ατομιστές, όπως διατείνεται η οικονομική επιστήμη, και ότι το αόρατο χέρι της αγοράς αποτυπώνει σε χρήμα τις επιθυμίες μας έτσι ώστε όλα να έχουν ένα αντίτιμο. Θα οδηγούσε αυτό σε έναν κόσμο πιο ειρηνικό, ηθικό, υπεύθυνο και με την προσφιλή γλώσσα της οικονομίας πιο αποδοτικό; Η μετατροπή σε αμοιβόμενη υπηρεσία της υποχρέωσης του ατόμου να μην καθυστερεί στην παραλαβεί των παιδιών του από τον παιδικό σταθμό, η εμπορευματοποίηση μιας υποχρέωσης, η αγοραιοποίηση της ανευθυνότητας, δεν οδηγεί σε αποτροπή της. Αντίθετα μάλιστα τα περιστατικά καθυστέρησης πολλαπλασιάζονται διότι πλέον μπορώ να αγοράσω την ανευθυνότητα, να αντικαταστήσω την ηθική της ευθύνης με χρήμα. Υπάρχει τελικά ηθική στην οικονομία, είναι δυνατόν να είναι κάποιος αλτρουιστής και ταυτόχρονα οικονομικά παραγωγικός; Όχι, διότι στην οικονομική θεωρία και πρακτική ο ορθολογισμός, η ορθολογική επιλογή, ταυτίζεται με την μεγιστοποίηση της ατομικής ωφελιμότητας. Η οικονομική επιστήμη δεν ηθικοποιείται όσο θα συνεχίζει να στηρίζεται στις τρεις αρχές που προαναφέραμε. Ο μόνος ίσως τρόπος διάσωσης του ορθολογισμού είναι να τον διακρίνουμε σε ορθολογισμό της ατομικής συμπεριφοράς (εργαλειακός ορθολογισμός) και σε διυποκειμενικό ορθολογισμό, που περιλαμβάνει εκτός από το εγώ και τον άλλον, αλλά και σ' αυτή την περίπτωση πρέπει να πάρουμε υπόψιν μας και τα συναισθήματα που συγκροτούν μια ηθική συμπεριφορά που ενυπάρχει στη φύση μας. Αν η νέα θρησκεία είναι η οικονομία χρειαζόμαστε λοιπόν επειγόντως οικονομικά άθεους και “οπισθοδρομικούς” που να οργανώσουν την επιβράδυνση της οικονομίας, την εγκατάλειψη της μεγέθυνσης για τη μεγέθυνση, δηλαδή της επιδίωξης να μετατραπεί η κοινωνία σε κοινωνία της αγοράς.
