Με το νομοθετικό διάταγμα «περί πολιτογραφήσεως των προσφύγων» του Οκτωβρίου του 1922 οι πρόσφυγες απέκτησαν την ελληνική ιθαγένεια και πολιτικά δικαιώματα με αποτέλεσμα να εγγραφούν στους εκλογικούς καταλόγους. Η πολιτογράφησή τους θα τους επέτρεπε πλέον να συμμετέχουν στην πολιτική ζωή της χώρας αλλά και να έχουν το δικαίωμα να οργανώνονται σε συλλόγους.
Η ίδρυση σωματείων από τους πρόσφυγες εντάσσεται στο πλαίσιο αυτο-οργάνωσής τους με σκοπό την υπεράσπιση των συμφερόντων τους και τη διεκδίκηση επίλυσης των άμεσων προβλημάτων που αντιμετώπιζαν. Από το 1923 ως το 1932 ιδρύθηκαν επτά προσφυγικά σωματεία στο νομό Πρέβεζας. Από αυτά, τέσσερα είχαν ως έδρα την πόλη της Πρέβεζας, ένα την Πάργα, ένα τη Νέα Σαμψούντα, και ένα την Πέρδικα (Θεσπρωτίας) η οποία τότε ανήκε στον νομό Πρέβεζας.
Το πρώτο σωματείο ιδρύθηκε τον Ιούνιο του 1923 με την επωνυμία «Σύνδεσμος Ελλήνων Προσφύγων Πρεβέζης». Αξίζει να σταθούμε λίγο στη σφραγίδα του Συλλόγου, αποτύπωση της οποίας σώζεται σε έγγραφα των ΓΑΚ Πρέβεζας (βλ. εικ. 1).
Στο κέντρο απεικονίζεται πλοιάριο με οικίσκο και επ’ αυτού πτηνό με κλαδί στο ράμφος, παραπέμποντας προφανώς στην Κιβωτό του Νώε και την κατακλυσμιαία περιπέτεια του μικρασιατικού ελληνισμού με τον ξεριζωμό του από τις πατρογονικές του εστίες αλλά και την ελπίδα που γεννά η σωτηρία του.
Εντοπίστηκαν δύο συμβολαιογραφικά έγγραφα που ορίζουν τους πληρεξούσιους δικηγόρους του σωματείου. Στο πρώτο από αυτά υπογράφουν 12 πρόσφυγες, εκ των οποίων οι δύο γεωργοί ενώ οι υπόλοιποι με ιδιότητες που τους κατατάσσουν στον αστικό και όχι στον αγροτικό πληθυσμό. Σε δεύτερο, μεταγενέστερο πληρεξούσιο, τα ονόματα των προσφύγων αλλάζουν εν μέρει, αυτήν τη φορά όμως δεν περιλαμβάνεται κανείς γεωργός αλλά έξι «εργατικοί», δηλαδή εργάτες. Ίσως για αυτό, τον επόμενο χρόνο ιδρύθηκε νέο σωματείο με την επωνυμία «Γεωργικός Προσφυγικός Σύνδεσμος νομού Πρεβέζης» με σκοπό την υποστήριξη του αγροτικού προσφυγικού πληθυσμού και την ενίσχυσή του με την προμήθεια εργαλείων και εντομοκτόνων για την βελτιστοποίηση της παραγωγής. Την ίδια χρονιά ιδρύθηκε και ο «Σύλλογος Αστών προσφύγων Πρεβέζης ‘Η Ένωσις’» δίνοντας έμφαση στην υπεράσπιση των «αστικών προσφυγικών δικαιωμάτων», προφανώς σε αντιδιαστολή με τον αγροτικό προσανατολισμό του σωματείου του Γεωργικού Συνδέσμου. Στους σκοπούς του σωματείου συγκαταλεγόταν και η μέριμνα για την εκπαίδευση των προσφυγοπαίδων. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν τα δύο αυτά σωματεία αποτελούν ένδειξη εσωτερικών διαφωνιών και συγκρούσεων των μελών του πρώτου σωματείου που ιδρύθηκε το 1923, ή αν απλώς κρίθηκε σκόπιμη η δημιουργία συλλόγων με πιο εξειδικευμένο προσανατολισμό που συνδέονταν με τις διαφορετικές απαιτήσεις και στοχεύσεις που έθεταν τα ανόμοια προβλήματα των εγκατεστημένων σε αγροτικές ή αστικές περιοχές προσφύγων.
Την επόμενη τετραετία, και πιο συγκεκριμένα το 1926 και το 1928, ιδρύθηκαν άλλοι δύο σύλλογοι, ένας στην Πάργα και ένας στην Πέρδικα, δείχνοντας ότι το κέντρο βάρους είχε πέσει πλέον στην στενότερη εκπροσώπηση των δικαιωμάτων προσφυγικών ομάδων με βασικό κριτήριο την γεωγραφική κατανομή και όχι τις κοινωνικές ή οικονομικές ιδιότητές τους. Αξίζει να αναφέρουμε ότι ο Σύλλογος της Πάργας έθετε στους σκοπούς του ανάμεσα στα άλλα την προώθηση της εκπαίδευσης των προσφυγοπαίδων, ενώ πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι ο σύλλογος της Πέρδικας δεν ήταν αμιγώς προσφυγικός αλλά περιελάμβανε και γηγενείς, θέτοντας ως στόχο την κοινή υποστήριξη των υλικών και ηθικών συμφερόντων και των δύο ομάδων πληθυσμού, δείχνοντας μια θεωρητική τουλάχιστον πρόθεση σφυρηλάτησης μιας ενιαίας ταυτότητας και στοχοθεσίας σε τοπικό επίπεδο κοινότητας.
Το 1931 ιδρύθηκε η «Ένωσις Προσφύγων Νομού Πρεβέζης». Η διατύπωση του σκοπού της είναι σχεδόν τηλεγραφική: «υποστήριξις των συμφερόντων πάντων των προσφύγων». Φαίνεται ότι με την ίδρυση αυτού του σωματείου, ακολουθείται πλέον μια αντίστροφη πορεία από αυτήν που μέχρι τώρα παρατηρήσαμε. Στόχος των ιδρυτών του φαίνεται να είναι ένα σωματείο που θα εκπροσωπούσε, τουλάχιστον θεωρητικά, το σύνολο των προσφύγων του νομού Πρέβεζας. Σε αυτό συνηγορεί και το γεγονός ότι τα άλλα δύο σωματεία της Πρέβεζας («Γεωργικός Προσφυγικός Σύνδεσμος νομού Πρεβέζης» και «Σύλλογος Αστών προσφύγων Πρεβέζης ‘Η Ένωσις’») διαλύθηκαν την ίδια χρονιά. Εντούτοις, ο πρώτος σύλλογος προσφύγων που είχε ιδρυθεί το 1923 («Σύνδεσμος Ελλήνων Προσφύγων Πρεβέζης») δεν αφομοιώθηκε από τη νεοϊδρυθείσα ένωση. Το τελευταίο σωματείο που εντοπίσαμε πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν ο «Αθλητικός σύλλογος Νέας Σαμψούντος ‘Ο Πόντος’», που ιδρύθηκε το 1932 και διαλύθηκε το 1939.
Δίπλα στα παραπάνω σωματεία, πρέπει να προστεθούν και οι διάφοροι προσφυγικοί γεωργικοί συνεταιρισμοί, πιστωτικοί ή παραγωγικοί. Γεωργικοί Πιστωτικοί ήταν οι Συνεταιρισμοί Αρχαγγέλου, Νέας Κερασούντας, Νέας Σαμψούντας, Νέας Σινώπης, Σμυρτούλας και Παντοκράτορος. Παραγωγικός ήταν ο Γαλακτοκομικός Συνεταιρισμός Νέας Σαμψούντας, ο οποίος μάλιστα κατόρθωσε να κατασκευάσει Γαλακτοκομείο με δανειοδότηση από την Αγροτική Τράπεζα το 1932 (βλ. εικ. 2 το Γαλακτοκομείο. Ευχαριστούμε τον κ. Νίκο Δ. Καράμπελα για τη φωτογραφία που προέρχεται από τη συλλογή του Ιδρύματος «Ακτία Νικόπολις»).
Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα της διεκδίκησης των προσφυγικών δικαιωμάτων και της επίλυσης των προβλημάτων των προσφύγων μέσα από την σωματειακή τους οργάνωση αποτελεί η πραγματοποίηση «παμπροσφυγικού συνεδρίου της Ηπείρου» με συμμετοχή προσφύγων εγκατεστημένων σε όλους τους ηπειρωτικούς νομούς, και επιπλέον με εκπροσώπηση του οικισμού του Αγίου Νικολάου (Αιτωλοακαρνανίας). Το συνέδριο συνήλθε στη Νέα Σαμψούντα την Κυριακή 21 Ιουνίου 1936 και εξέδωσε ψήφισμα το οποίο δημοσιεύτηκε στον τοπικό ηπειρωτικό τύπο. Συμμετείχαν διοικητικά συμβούλια ή εκπρόσωποι προσφυγικών Σωματείων και Συνεταιρισμών, καθώς και θεσμικών οργάνων των προσφυγικών κοινοτήτων. Πιο συγκεκριμένα, στο συνέδριο συμμετείχαν τα Διοικητικά Συμβούλια των σωματείων «Ένωσις Προσφύγων Πρεβέζης», «Συνοικισμός Αστών Προσφύγων Άρτης», «Σύνδεσμος Ελλήνων Προσφύγων Πρεβέζης». Επιπλέον, ο πρόεδρος της «Ενώσεως Προσφύγων Πρεβέζης», ο οποίος ήταν και η ψυχή του συνεδρίου, αντιπροσώπευσε το Διοικητικό Συμβούλιο της «Ενώσεως Αποκαταστάσεως Προσφύγων Ιωαννίνων». Παράλληλα, συμμετείχαν τα κοινοτικά συμβούλια των Κοινοτήτων, διοικητικά συμβούλια των Συνεταιρισμών, οι εκκλησιαστικές επιτροπές και σχολικές εφορείες των προσφυγικών συνοικισμών Νέας Σαμψούντας, Νέας Σινώπης, Νέας Σελεύκειας-Ηγουμενίτσας, Αρχαγγέλου, Σμυρτούλας, Παντοκράτορα, Νέας Κερασούντας και Αγίου Νικολάου. Το συνέδριο δεν υπήρξε μια κλειστή σύναξη προσφύγων. Αντιθέτως, διαπιστώνουμε ότι προσέλκυσε το ενδιαφέρον και των πολιτικών, συνδικαλιστικών και υπηρεσιακών παραγόντων του νομού Πρέβεζας. Πιο συγκεκριμένα, στο συνέδριο υπήρξαν τοποθετήσεις από τον βουλευτή του Λαϊκού Κόμματος στην Πρέβεζα Λεωνίδα Τσιόκο, από εκπροσώπους των Βουλευτών των Φιλελευθέρων Θεοδώρου Χαβίνη και Παναγή Κοκκινάτου, από εκπρόσωπο του βουλευτή του Αγροτικού Δημοκρατικού Κόμματος Πέτρου Γαρουφαλιά και από τον Πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου Πρέβεζας Δ. Σταθόπουλο. Επιπλέον, συμμετείχε εκπρόσωπος του Εργατικού Κέντρου Πρέβεζας, ο οποίος δήλωσε την ανεπιφύλακτη υποστήριξη του εργατικού κόσμου στους πρόσφυγες αγρότες, ενώ παρέστησαν το Γεωργικό Επιμελητήριο, η Ομοσπονδία Επαγγελματιών και ο Σύλλογος Κηπουρών Πρέβεζας. Τέλος, σημαντική ήταν η παρουσία τόσο του Γεωργικού Γραφείου Πρέβεζας, όσο και της Αγροτικής Τράπεζας, καθώς μεγάλο μέρος των αιτημάτων απευθυνόταν προς αυτήν. Αντικείμενο του συνεδρίου ήταν τα προβλήματα των προσφύγων και οι τοπικές ανάγκες των συνοικισμών τους. Στο ψήφισμα που υιοθετήθηκε ομόφωνα διατυπώνονται τα παρακάτω 21 αιτήματα.
1. Η διαγραφή των χρεών των αγροτών και των αστών προσφύγων.
2. Η διαγραφή των τόκων υπερημερίας ληξιπρόθεσμων καλλιεργητικών δανείων και χορηγήσεων σπόρων.
3. Η διαγραφή του ημίσεως των ειδικών δανείων λόγω έκτακτων καιρικών συνθηκών.
4. Η αναστολή είσπραξης οφειλομένων από δανεισμό.
5. Η χορήγηση πιστώσεων από τα υπουργεία Παιδείας και Κρατικής Υγιεινής και Αντιλήψεως για την ανέγερση σχολικών διδακτηρίων.
6. Η χορήγηση πιστώσεων από τα παραπάνω υπουργεία για την ανέγερση Ιερών Ναών.
7. Η χορήγηση πιστώσεων από τα Υπουργεία Γεωργίας και Πρόνοιας για την εκτέλεση έργων ύδρευσης στους προσφυγικούς οικισμούς.
8. Η χορήγηση μακροπρόθεσμων δανείων από την Αγροτική Τράπεζα στις κοινότητες και τους γεωργικούς πιστωτικούς συνεταιρισμούς για εκτέλεση αρδευτικών έργων.
9. Η χορήγηση τριών εκατομμυρίων δραχμών για την ανέγερση αστικών συνοικισμών στην Ήπειρο, καθώς 14 χρόνια μετά την άφιξή τους, υπήρχαν πρόσφυγες που στεγάζονταν ακόμα σε ξύλινα παραπήγματα ή στο ενοίκιο.
10. Η χορήγηση στεγαστικών δανείων στους αστέγους αγρότες πρόσφυγες.
11. Η οικονομική ενίσχυση του γαλακτοκομικού συνεταιρισμού Νέας Σαμψούντας και η παροχή τεχνογνωσίας από την Αγροτική Τράπεζα και υπηρεσιακούς παράγοντες.
12. Η καταβολή αστικών και αγροτικών αποζημιώσεων, σε αυτούς που δεν είχαν ακόμα αποζημιωθεί.
13. Η ίδρυση λαϊκού ιατρείου στη Νέα Σαμψούντα για την εξυπηρέτηση προσφύγων και γηγενών που μαστίζονταν από την ελονοσία.
14. Η χορήγηση σπόρων και δανείων συντηρήσεως από την Αγροτική Τράπεζα.
15. Η ίδρυση υποκαταστήματος Αγροτικής Τράπεζας στην Πρέβεζα και η τοποθέτηση σε αυτό ως διευθυντή πεπειραμένου Γεωπόνου.
16. Η εξόφληση με ομολογίες δανείων που χορηγήθηκαν από το 1932 και έπειτα σε άστεγους αγρότες πρόσφυγες.
17. Η αποξήρανση του βάλτου «Πύργος-Ραγίου» που είχε παραχωρηθεί στην κοινότητα Νέας Σελεύκειας Ηγουμενίτσας.
18. Η εισαγωγή αδασμολόγητου αραβοσίτου.
19. Η συμπλήρωση των γεωργικών κλήρων και την αποκατάσταση όσων δεν είχαν ακόμα αποκατασταθεί μέσω της εξαγοράς συγκεκριμένων λιβαδιών που θα διατίθεντο στους προσφυγικούς συνοικισμούς και της διευθέτησης των ορίων των κοινοτήτων Νέας Σινώπης και Καναλιού.
20. Η διανομή στους κατοίκους του Παντοκράτορα των κοινόχρηστων εκτάσεων της περιοχής που διαχειριζόταν ο Δήμος Πρέβεζας.
21. Η άμεση εκτέλεση των παραγωγικών έργων Λούρου.
Το ψήφισμα έκλεινε με τον ορισμό εκτελεστικής επιτροπής η οποία θα αναλάμβανε να προωθήσει τα αιτήματα στην Κυβέρνηση, την Αγροτική Τράπεζα, τους Βουλευτές και τον τύπο. Τιμώντας τους ανθρώπους εκείνους που πρωτοστάτησαν στην υπεράσπιση των προσφυγικών διεκδικήσεων στην Πρέβεζα, παραθέτουμε τα ονόματα τους, όπως καταγράφονται στο ψήφισμα και στα δημοσιεύματα σχετικά με το παμπροσφυγικό συνέδριο του 1936. Η επιτροπή αποτελείτο από τέσσερα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου της «Ενώσεως Προσφύγων Πρέβεζας», δηλαδή τον Κων. Παπαδάκη (πρόεδρο), Ιω. Νικολαΐδη (αντιπρόεδρο), Ι. Μιχαηλίδη (γεν. γραμματέα) και Κων. Τεκτονίδη (σύμβουλο), από τους προέδρους των Κοινοτήτων Νέας Σαμψούντος Ιω. Παπαδόπουλο, Νέας Σινώπης Ιερ. Μωϋσίδη, Νέας Κερασούντας Ελ Χατζηπαντελή ή Χατζηπαντελίδη, Νέας Σελεύκειας Α. Βέργο, Σμυρτούλας Ιω. Τριμέρη και από τους προέδρους των Πιστωτικών Συνεταιρισμών Νέας Σαμψούντος Κων. Κοσιάδη, Νέας Σινώπης Παν. Ηλιάδη, Νέας Κερασούντας Π. Στεφανίδη, Αρχαγγέλου Α. Τουμανίδη, Παντοκράτορος Χρ. Παπαδάκη, και Σμυρτούλας Φ. Γιαμαλίδη. Στην επιτροπή τέλος συμμετείχε και ο Θ. Μυζίκος, ο οποίος ήταν πρόεδρος του Συνδέσμου Ελλήνων Προσφύγων Πρέβεζας, αλλά στον τύπο αναφέρεται ως εκπρόσωπος του Αστικού Συνεταιρισμού του Αγίου Γεωργίου Πρεβέζης, όπως ήταν η επίσημη ονομασία της προσφυγικής συνοικίας που είναι γνωστή στην Πρέβεζα ως Κοκκινιά. Πέρα των παραπάνω αναφέρονται από την ειδησιογραφία και οι παρακάτω εκπρόσωποι των συνοικισμών, χωρίς να διευκρινίζεται κάποια θεσμική τους ιδιότητα: ο ιερέας Π. Χόβολος, ως εκπρόσωπος της Νέα Σελεύκειας, ο Ζαχ. Παπαζαχαρίας, ως του Παντοκράτορα, ο Λαζ. Τσιτουρίδης, ως της Νέας Κερασούντας και τέλος ο Π. Τρανουλίδης ως του Αγίου Νικολάου (Αιτωλοακαρνανίας).
Αγνοούμε τι απέγιναν τα αρχεία των παραπάνω συλλόγων, ωστόσο, είναι γεγονός ότι στη δεκαετία του 1950 διαλύθηκαν αρκετά προπολεμικά σωματεία, καθώς είχαν περιπέσει σε αδράνεια. Θα ήταν ευχής έργον αν εντοπιζόταν κάποιο αρχείο των συλλόγων αυτών, καθώς θα μας έδινε τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε εκ των έσω τη λειτουργία και τις δράσεις του. Για αυτό, κλείνοντας, κάνουμε έκκληση στους απογόνους προσφύγων που είχαν ενεργή κοινωνική δραστηριότητα μέσω των παραπάνω σωματείων να αναρωτηθούν αν τυχόν κάποιος πρόγονος τους διέσωσε το αρχείο κάποιου από τους παραπάνω συλλόγους. Ένα τέτοιο αρχείο θα άξιζε να ψηφιοποιηθεί από τα ΓΑΚ Πρέβεζας.
