Θα μπορούσε η θεραπεία μιας ανίατης ασθένειας, όπως το Αλτσχάιμερ ή το Πάρκινσον, να είναι υπόθεση μερικών λεπτών; Μπορεί να ακούγεται ουτοπικό το να γλιτώνει κανείς τη χρόνια ταλαιπωρία με φάρμακα, επεμβάσεις και τρεξίματα σε γιατρούς, αλλά δεν είναι. Κι αυτό χάρη στην τεχνολογία του εστιασμένου υπερήχου. Η δρ. Ελίζα Κονοφάγου -με καταγωγή από την Πρέβεζα- πρωτοστατεί σε αυτή την «αναίμακτη» μάχη.

«H μισή διαδικασία είναι σαν να δίνεις αίμα και η άλλη μισή σαν να κάθεσαι κάτω από θερμάστρα κομμωτηρίου», λέει η Ελληνίδα καθηγήτρια Βιοϊατρικής Μηχανικής και Ραδιολογίας του Πανεπιστημίου Κολούμπια. Ο ασθενής κάθεται σε μια καρέκλα, τού χορηγείται ορός, σπανίως μπορεί να χρειάζεται αναισθησία και του «φοράνε» το ειδικό μηχάνημα που θυμίζει… επίσκεψη σε κομμωτήριο.

Μέσα σε μερικά λεπτά, η όλη διαδικασία μπορεί να έχει τελειώσει. Αυτό που παίρνει τον περισσότερο χρόνο είναι η προεργασία: χρειάζονται απεικονιστικές εξετάσεις (μαγνητική ή αξονική τομογραφία ή PET scan) για να χαρτογραφηθεί πλήρως η περιοχή του σώματος που θα μπει στο «στόχαστρο» του εστιασμένου υπερήχου.

Ενας πανίσχυρος «σπόρος ρυζιού»

Τον κλασικό υπέρηχο τον γνωρίζουμε όλοι από τις απεικονιστικές εξετάσεις που κάνουμε κατά καιρούς, είτε στην καρδιά, είτε στον θυρεοειδή, είτε κατά τη διάρκεια της κύησης. Ποια είναι η διαφορά του εστιασμένου ή θερμικού υπερήχου (thermal ablation); «Σκεφτείτε ένα στιλό λέιζερ: μπορείς να δείξεις ένα σημείο στον πίνακα, αλλά και να κάψεις κάτι με αυτό. Παρομοίως, με τον υπέρηχο μπορείς να κάνεις απεικόνιση και αν εστιάσεις και αυξήσεις την ένταση, μπορείς να καυτηριάσεις ένα σημείο», εξηγεί η Ελίζα Κονοφάγου.

O εστιασμένος υπέρηχος εκπέμπει σε πολύ υψηλή συχνότητα και έτσι δεν μπορεί να τον «πιάσει» ούτε ανθρώπινο αυτί ούτε κάποιου ζώου. Η διάμετρος της δεσμίδας του είναι όση ένας σπόρος ρυζιού. Συνεπώς, η καθηγήτρια του Κολούμπια, καθησυχάζει όσους ανησυχούν για τυχόν «ηχητική λοβοτομή» στην περίπτωση εφαρμογής στον εγκέφαλο, καθώς «καίει» μόνο ένα πολύ μικρό σημείο.

Πέρα από τον καυτηριασμό κυττάρων, η τεχνολογία αυτή σε χαμηλότερες εντάσεις μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να «ανοίξει» τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό – ένα «τείχος» που έχει ο εγκέφαλός μας, έτσι ώστε να προστατεύεται από μολύνσεις, και το οποίο δεν μπορούσαν να διαπεράσουν ούτε τα φάρμακα που θα βοηθούσαν σε παθήσεις του εγκεφάλου.

Σε αυτό έρχεται να συνεισφέρει ο εστιασμένος υπέρηχος: «Πρώτα χορηγούνται φυσαλίδες ενδοφλέβια. Ο φραγμός “ανοίγει” λόγω της ταλάντωσης των φυσαλίδων στις υπερηχητικές συχνότητες, δηλαδή τα αγγεία ταλαντώνονται και χαλαρώνουν τον φραγμό που αποτελείται από ίνες πρωτεϊνών», σημειώνει η δρ. Κονοφάγου. Έτσι, ο υπέρηχος διευκολύνει την παροχή και διάχυση οποιουδήποτε φαρμάκου.

Πολλά υποσχόμενη θεραπεία, αλλά δεν είναι πανάκεια

Δεν είναι μόνο ο εγκέφαλος που μπορεί να επωφεληθεί από αυτή τη θεραπεία. Στο εργαστήριο της Ελίζας Κονοφάγου, γίνονται κλινικές δοκιμές για τις εφαρμογές του εστιασμένου υπερήχου σε νευρολογικές παθήσεις (Αλτσχάιμερ, Πάρκινσον), σε καρδιακές αρρυθμίες, αλλά και σε κάποια είδη καρκίνου (στον εγκέφαλο και τον μαστό).

Η κ. Κονοφάγου παραδέχεται, πάντως, ότι για σοβαρότερα είδη καρκίνου ο εστιασμένος υπέρηχος δεν είναι η «σωτηρία», αλλά είναι απαραίτητα και τα φάρμακα. Βέβαια, σημειώνει ότι με τη συνδρομή του υπερήχου μπορεί ο ασθενής να έχει ένα μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής ή να αποφευχθούν επικίνδυνες χειρουργικές επεμβάσεις, όπως η αφαίρεση του γλοιώματος (όγκος στον εγκέφαλο, που ειδικά στα παιδιά συνήθως βρίσκεται κοντά στη σπονδυλική στήλη).

Από την άλλη, η εφαρμογή σε παθήσεις του εγκεφάλου, όπως το τρέμουλο, το Πάρκινσον και το Αλτσχάιμερ, φαίνεται να είναι αποτελεσματική. Ενδεικτικά, σε πέντε ασθενείς με Αλτσχάιμερ που έλαβαν τη θεραπεία στο εργαστήριο της Κολούμπια, οι δύο παρουσίασαν μείωση της αμυλοειδούς πρωτεΐνης.

Η λιγότερο «παρεμβατική» μέθοδος της Ελίζας Κονοφάγου

Πριν από έναν περίπου μήνα, ένα άρθρο του CNN για τις δυνατότητες του εστιασμένου υπερήχου προκάλεσε αίσθηση. Στο δημοσίευμα παρουσιαζόταν μια αναίμακτη επέμβαση με εστιασμένο υπέρηχο που εφαρμόζεται στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο και της Βιρτζίνια. Ουσιαστικά, πρόκειται για μια δεσμίδα ηχοκυμάτων που ο ασθενής δεν ακούει ούτε βλέπει και προσφέρει ανακούφιση από νευρολογικές ασθένειες – και όχι μόνο – χωρίς παρενέργειες.

Με τη διαδικασία που εφαρμόζεται στον Καναδά και τη Βιρτζίνια των ΗΠΑ, απαιτείται ο/η ασθενής να φορέσει στο κεφάλι ένα τεράστιο μηχάνημα, σαν λεκάνη με βίδες, να ξυρίσει όλο του το κεφάλι και να παραμείνει μέσα στον μαγνητικό για τουλάχιστον 2-4 ώρες.

Η μέθοδος που εφαρμόζεται στο εργαστήριο της δρ. Κονοφάγου είναι ακόμα λιγότερο «παρεμβατική»: εφαρμόζεται ένα μικρότερο μηχάνημα εκτός μαγνητικού τομογράφου. Έτσι, απαιτείται να ξυριστεί μόνο το σημείο εφαρμογής και όλη η θεραπεία μπορεί να κρατήσει λιγότερο από 20 λεπτά.

Μάλιστα, η Ελίζα Κονοφάγου και η ομάδα της φιλοδοξούν να «ψαλιδίσουν» περαιτέρω τη διάρκεια της όλης διαδικασίας, βγάζοντας από την «εξίσωση» το πιο χρονοβόρο μέρος της: την ενδελεχή χαρτογράφηση μέσω απεικονιστικών ακτινογραφιών. Για την ακρίβεια, η Ελληνίδα επιστήμονας έχει δημιουργήσει μια start-up, η οποία για τη χαρτογράφηση αυτή χρησιμοποιεί την τεχνολογία της νευροπλοήγησης (neuronavigation). Ουσιαστικά, το σύστημα νευροπλοήγησης τροφοδοτείται με ήδη υπάρχουσες εικόνες μαγνητικής του ασθενούς και κάνοντας ένα scan στο κεφάλι, βρίσκει την περιοχή του εγκεφάλου που πρέπει να εστιαστούν οι υπέρηχοι.

Μια τεχνολογία με παρελθόν και μέλλον

Σημειώνεται ότι η τεχνολογία του εστιασμένου υπερήχου χρησιμοποιείται ήδη κλινικά για τη λιθοτριψία, το «σπάσιμο» δηλαδή των πετρών στα νεφρά. Η χρήση του έχει εγκριθεί στις ΗΠΑ για την αντιμετώπιση του καρκίνου στον προστάτη, του οστεοειδούς οστεώματος, αλλά και για τον ιδιοπαθή τρόμο (τρέμουλο). Στην Ελλάδα δεν χρησιμοποιείται ακόμα, αλλά η χρήση του σε εφαρμογές κατά ειδών καρκίνου (κυρίως για τον προστάτη, με εξαιρετικά επιτυχή αποτελέσματα) έχει εγκριθεί από άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Σύμφωνα με την Ελίζα Κονοφάγου, η χρήση των εστιασμένων υπερήχων καταγράφεται σε εργασίες και άρθρα από τις αρχές του 20ου αιώνα. Στη συνέχεια, με την ανάπτυξη της τεχνολογίας του Sonar και στη συνέχεια του απεικονιστικού υπερήχου, οι επιστήμονες άρχισαν να πειραματίζονται με τον εστιασμένο υπέρηχο για θεραπευτικούς σκοπούς από τη δεκαετία του 1950.

Ωστόσο, καθώς δεν υπήρχε μέθοδος παρακολούθησης της θεραπείας και η τεχνολογία δεν ήταν τόσο ανεπτυγμένη τότε, το ερευνητικό πεδίο εγκαταλείφθηκε λόγω του κινδύνου του, για να αναβιώσει και πάλι στα τέλη της δεκαετίας του 1990, χάρη στη βοήθεια του μαγνητικού τομογράφου. Πλέον, τα άλματα στην ιατρική τεχνολογία και η δυνατότητα πλήρους χαρτογράφησης του σημείου εφαρμογής καθιστούν τον εστιασμένο υπέρηχο ασφαλή, καθώς οι γιατροί μπορούν να δουν σε ζωντανό χρόνο τι συμβαίνει την ώρα που τον εφαρμόζουν.

Τέλος, η καθηγήτρια Βιοϊατρικής Μηχανικής και Ραδιολογίας διαχωρίζει τον ήχο από τον υπέρηχο και δη τον εστιασμένο υπέρηχο, σημειώνοντας ότι είναι εντελώς άλλο πεδίο οι θεραπευτικές ιδιότητες της μουσικής (η λεγόμενη «θεραπεία ήχου»), όπως επίσης και οι εναλλακτικές – και συνήθως παραπλανητικές – πρακτικές όπως ο βιοσυντονισμός.

«Στον θεραπευτικό υπέρηχο, έχουν γίνει έρευνες και σε πειραματόζωα. Οι θεραπευτικές εφαρμογές του είναι επιστημονικά αποδεδειγμένες», υπογραμμίζει.