Του Γιώργου Μ. Βραζιτούλη
Σε μια έρευνά μου στα γερμανικά κρατικά αρχεία σχετικά με την γερμανική κατοχή στην Ελλάδα, έπεσαν στα χέρια μου δυο επιστολές της Ισραηλιτικής Κοινότητας της Πρέβεζας, με ημερομηνία 10 Απριλίου 1942, προς την ομόθρησκη Κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Το περιεχόμενό τους αποτελεί μια ιδιαίτερη μαρτυρία, με ορισμένα ενδιαφέροντα πληροφοριακά στοιχεία για τη ιστορία της πρεβεζάνικης Κοινότητας. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης και η αφορμή για την οποία συντάχτηκαν οι επιστολές αυτές, που συνυπογράφονται από τον τότε πρόεδρό της Χαΐμ Μπακόλα και τον γραμματέα της, το όνομα του οποίου είναι δυστυχώς δυσανάγνωστο (σ.σ. με επιφύλαξη, Σολομών). Τις επιστολές συνοδεύουν αντίστοιχες μεταφράσεις στα γερμανικά, που φέρουν τη σφραγίδα της Ισραηλιτικής Κοινότητας της συμπρωτεύουσας, μαζί με τις υπογραφές δυο «επώνυμων» προσώπων της Θεσσαλονίκης εκείνη την εποχή, των Σάμπυ Σαλτιέλ καιΖακ Αλμπάλα.
Οι δυο παραπάνω επιστολές βρέθηκαν μαζί με μια πεντασέλιδη αναφορά της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης προς μια ειδική γερμανική υπηρεσία, το λεγόμενο «Ζοντερκομάντο Ρόζεμπεργκ» (Sonderkommando Rosenberg), με ημερομηνία 30 Μαΐου 1942 και με περιεχόμενο διάφορες πληροφορίες για το μέγεθος και την γενικότερη κατάσταση των εβραϊκών κοινοτήτων της Βέροιας, της Φλώρινας και της Καστοριάς.
Το περιεχόμενο
Όπως διαπιστώνει κανείς από τις πρώτες κιόλας σειρές, πρόκειται για μια απάντηση σε επιστολή της Ισραηλιτικής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης, στην οποία ζητούντο, υπό τη μορφή ερωτηματολογίου, συγκεκριμένες πληροφορίες.
«Κύριοι, έχομεν την τιμήν να γνωρίσωμεν υμιν, ότι προ ολίγων ημερών εγενόμεθα κάτοχοι του υπ' αριθ 51/7-1-42 υμετέρου εγγράφου και σπεύδομεν να σας απαντήσωμεν εις το εν αυτώ παρατιθέμενον ερωτηματολόγιον. 1) Όνομα της Κοινότητος Ισραηλ(ιτική). Κοινότης Πρεβέζης. 2) Πρόεδρος Χαΐμ Μπακόλας, έμπορος προσωρινώς διαμένων εις Ιωάννινα. 3) Τα μέλη της ημετέρας Κοινότητας είναι 138. 4) Μια Συναγωγή και εν Ισραηλ(ιτικόν). Σχολείον. 5) Δεν υπάρχουσι Ραββίνοι εν τη ημετέρα Κοινότητι. 6) Ουδείς εκ των προσφύγων Ισραηλιτών από 1/1/33 διήλθεν ή ευρίσκεται ενταύθα. 7) Το πλείστον των μελών της Κοινότητος τυγχάνουσι άποροι επαγγελόμενοι τον αχθοφόρον ή εργάτην, οι δε λοιποί έμποροι. Από οικονομικής απόψεως η Κοινότης μας ευρίσκεται εις λίαν δυσχερή θέσιν δεδομένου ότι ελάχιστοι δύνανται να συνεισφέρουν δια την συντήρησίν της».
Η δεύτερη επιστολή, με την ίδια ημερομηνία αλλά διαφορετικό αριθμό πρωτοκόλλου είναι συνοδευτική ή διευκρινιστική της πρώτης και αναφέρει:
«Η ημετέρα Κοινότης αφ' ενός μεν λόγω της συστάσεώς της προ ολίγων δεκαετηρίδων και αφ' ετέρου λόγω του περιωρισμένου αριθμού των μελών της δεν παρουσιάζει ουδέν το αξιοσημείωτον από ηθικής (sic) δράσεως. Από οικονομικής απόψεως η Κοινότης μας αφ' ότου ιδίως το κράτος έπαυσε να χορηγή ημίν το ετήσιον επίδομα ευρίσκεται προ οικονομικού αδιεξόδου δεδομένου ότι ελάχιστοι δύνανται να συνεισφέρωσι καθ' όσον το πλείστον τυγχάνουσι άποροι. Τα εισόδήματα της Κοινότητος αποτελούνται κυρίως από τα νεβαδιώθ των Γιαμίμ νοραΐμ και Μοαδίμ. (σ.σ. πρόκειται εδώ για τις ελεύθερες προσφορές/δωρεές που συνηθίζονταν να δίνονται επ' ευκαιρία των μεγάλων εβραϊκών εορτών του φθινοπώρου Ρος Ασανά και Γιομ Κιπούρ αλλά και άλλων εορτών της Κοινότητας). Ουδέν κληροδότημα κέκτηται η Κοινότης υπέρ του Ταμείου αυτής διαχειρίζεται όμως αύτη από δεκαετίας εν κληροδότημα αποτελούμενον εξ ενός κτήματος και μερικών ελαιοδένδρων τα εισοδήματα του οποίου διατίθενται δια την προίκησιν απόρων κορασίδων συμφώνως προς την επιθυμίαν του διαθέτου»
Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια σύγκριση των πληροφοριών από τις παραπάνω επιστολές με μια γραπτή αναφορά που συνέταξε το 1946 ο Κανάρης Κωνσταντίνης, στον οποίο το τότε νεοσυσταθέν Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο της Ελλάδας είχε αναθέσει την καταγραφή των εβραϊκών κοινοτήτων στη χώρα. Όσον αφορά το μέγεθος της Κοινότητας της Πρέβεζας, διαπιστώνει κανείς, ότι ο αριθμός των 138 μελών στις αρχές του 1942, είναι μικρότερος από τας «160-170 ψυχάς απαχθέντας την 25ην Μαρτίου 1944» σύμφωνα με την αναφορά Κωνσταντίνη.
Ο αριθμός των 138 ατόμων είναι επίσης κατά πολύ μικρότερος από τον αριθμό των 250 ατόμων/μελών για το έτος 1940, που αναφέρει ο Mίκαελ Μολχό στο βιβλίο του με τον τίτλο In Memoriam (Θεσσαλονίκη, 1976), όπως και από τον αριθμό των 172 εκτοπισθέντων από την Πρέβεζα, που βρίσκει κανείς επίσης εκεί. Οι αποκλίσεις αυτές είναι σήμερα δύσκολο να ερμηνευτούν, αφού τα αρχεία της Ισραηλίτικης. Κοινότητας της Πρέβεζας, όπως και άλλων ελληνικών πόλεων, έχουν καταστραφεί ή χαθεί, ενώ άγνωστες παραμένουν και οι τυχόν άλλες πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για τον υπολογισμό αυτών των αριθμών.
Η κατάσταση των περιουσιακών στοιχείων της Κοινότητας, όπως αυτή παρουσιάζεται στις επιστολές, επαληθεύεται από τα αντίστοιχα δεδομένα στην αναφορά Κωνσταντίνη. Το κληροδότημα δε, για το οποίο γίνεται λόγος στην επιστολή, ήταν του Χαΐμ Κοέν και αποτελούνταν από μια διώροφη κατοικία στην (τότε) οδό Πριγκιπίσσης Μαρίας στην Πρέβεζα και από 170 περίπου ελαιόδεντρα στη περιοχή «Ράχη».
Οι εντολοδόχοι
Οι παραπάνω επιστολές ήταν αποτέλεσμα μιας συγκεκριμένης δραστηριότητας των Κατακτητών στην χώρα μας κατά την διάρκεια των πρώτων μηνών της Κατοχής, στα πλαίσια της συστηματικής συλλογής πληροφοριών για το Εβραϊκό στοιχείο της Ελλάδας. Σημειωτέον ότι, την εποχή αυτή οι Γερμανοί, δεν έδειχναν ακόμη κάποια έντονα σημάδια για τα μετέπειτα εγκληματικά σχέδιά τους για τους Έλληνες Εβραίους κι έτσι κανείς δεν μπορούσε τότε να φανταστεί την επερχόμενη καταστροφή. Το έργο αυτό, της συλλογής δηλαδή λεπτομερών στοιχείων και πληροφοριών, είχε αναλάβει στην Ελλάδα, όπως και στην υπόλοιπη κατεχόμενη Ευρώπη ήδη από το 1940, το λεγόμενο «Ζοντερκομάντο Ρόζενμπεργκ», μια ειδική υπηρεσία με έδρα της τη Φρανκφούρτη και η οποία οφείλει το όνομά της στον θεωρητικό του ναζισμού, Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ(Alfred Rosenberg, 1893-1946). Ο Ρόζενμπεργκ ήταν από το 1933 επικεφαλής του Γραφείου Εξωτερικής Πολιτικής του Ναζιστικού Κόμματος, από το 1939 ιδρυτής του «Ινστιτούτου για τη Διερεύνηση του Εβραϊκού Ζητήματος», και από το 1941 υπουργός των «Κατεχομένων Ανατολικών Περιοχών του Ράιχ». Οι ομάδες του «Ζοντερκομάντο», εισέβαλλαν κατά κανόνα σε εβραϊκά σπίτια, Συναγωγές, βιβλιοθήκες, τράπεζες, καταστήματα και προέβεναν σε συστηματική λεηλασία και αρπαγή έργων Τέχνης, αρχαιολογικών θησαυρών, λατρευτικών αντικειμένων, ιερών βιβλίων, σπάνιων χειρογράφων και περιουσιών, τα οποία έστελναν κατόπιν στη Γερμανία. Στη Θεσσαλονίκη, η αντιπροσωπεία του «Ζοντερκομάντο Ρόζενμπεργκ» είχε εγκατασταθεί ήδη από τα μέσα Ιουνίου 1941, με διευθυντή της τον δρα Γιοχάνες Πόλ, (Johannes Pohl, 1904-1960), στον οποίο αποδίδονται οι ιδιότητες του πάστορα, θεολόγου, εβραιολόγου, διευθυντή του εβραϊκού τμήματος του Ινστιτούτου Εβραϊκών Μελετών της Φρανκφούρτης και επίσης φανατικού εθνικοσοσιαλιστή.
Στη συμπρωτεύουσα λοιπόν, η ειδική αυτή ναζιστική υπηρεσία, απαιτούσε επίμονα από την εκεί Ισραηλιτική Κοινότητα να τους δώσει διάφορα στοιχεία, όπως ονομαστικούς καταλόγους για τα μέλη της καθώς και για τις άλλες κοινότητες του ελλαδικού χώρου, στατιστικές για τα εισοδήματα τους και τους προϋπολογισμούς τους, ενημερωτικές εκθέσεις για τα φιλανθρωπικά και εκπαιδευτικά ιδρύματά τους κ.α.
Οι διεκπεραιωτές
Συνεργάτες στο καταχθόνιο έργο του στην Ελλάδα βρήκε το «Ζοντερκομάντο Ρόζενμπεργκ», στα πρόσωπα των Ελληνοεβραίων Σ. Σαλτιέλ και Ζ. Αλμπάλα. Ο Σάμπυ Σαλτιέλ υπήρξε δάσκαλος γαλλικών σε Εβραϊκά σχολεία επί Τουρκοκρατίας, ενώ αργότερα ασχολήθηκε χωρίς επιτυχία με διάφορες επιχειρήσεις, για να καταλήξει λογιστής σε εβραϊκά εμπορικά καταστήματα. Στις εκλογές του 1928 κατέβηκε υποψήφιος βουλευτής στη Θεσσαλονίκη με το κόμμα των Ελευθεροφρόνων του Ιωάννη Μεταξά, όπου και απέτυχε να εκλεγεί. Όταν το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ήρθε στην εξουσία, τον επέβαλε στη θέση του προϊστάμενου της Ισραηλιτικής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης.
Οι Γερμανοί μετά την εισβολή τους στη χώρα, αφού συνέλαβαν για κάποιο χρονικό διάστημα το διοικητικό συμβούλιο της Κοινότητας, ξαναδιόρισαν τον Σαλτιέλ ως νόμιμο εκπρόσωπο των Εβραίων της Θεσσαλονίκης αλλά και ολόκληρου του ελλαδικού χώρου, για να τον αλλάξουν το Δεκέμβριο του 1942 με τον μετέπειτα μοιραίο αρχιραββίνο Σεβή Κόρετς. Ο τότε νομικός σύμβουλος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Γιομτώβ Γιακοέλ, είχε χαρακτηρίσει τον Σαλτιέλ ως άτομο με «ασήμαντη προσωπικότητα» και «μηδαμινή κοινωνική δράση», που «παρά την επιβλητική εξωτερική εμφάνισή του μια ολιγόλεπτη συνδιάλεξη μαζί του ήταν αρκετή να φανερώσει πόση κενότητα εκάλυπτε το άψογον εξωτερικόν του ανδρός». Ο Μίκαελ Μολχό στο βιβλίο του τον χαρακτηρίζει ως «δικτάτορα έναντι των Εβραίων», ενώ έναντι των Γερμανών, ως «έναν ασήμαντο και περιφρονημένο υφιστάμενο, έναν δουλικό υπηρέτη που τον μεταχειρίζονταν αφ' υψηλού».
Ο Ζακ Αλμπάλα κατάγονταν από την Καστοριά και είχε ζήσει πριν τον πόλεμο πολλά χρόνια στη Βιέννη, όπου εργάζονταν ως ξεναγός και οδηγός των διαφόρων ταξιδιωτών. Όπως πληροφορεί ο Μολχό, λίγο πριν το ξέσπασμα του πολέμου είχε καταφύγει στην Θεσσαλονίκη, όπου ζούσε φτωχικά κυρίως με τα χρήματα της βοήθειας που λάμβανε από την Ισραηλιτική Κοινότητα ή από διάφορες δουλειές ως μεταφορέας. Ο Σαλτιέλ τον προσέλαβε στη συνέχεια ως στενό του συνεργάτη, κυρίως λόγω των γνώσεών του στη γερμανική γλώσσα, μιας και ο ίδιος δεν την γνώριζε.
Η καταστροφή
Το Ολοκαύτωμα της Ισραηλιτικής Κοινότητας της Πρέβεζας ξεκίνησε, όπως και των Γιαννίνων και της Καστοριάς, την 25η Μαρτίου 1944, την ημέρα δηλαδή που άρχισε ο προγραμματισμένος και συστηματικός εκτοπισμός των στους τόπους εξόντωσης του Τρίτου Ράιχ. Οι Γερμανοί συνέλαβαν 172 πρεβεζάνους Εβραίους και μαζί με 352 ομόθρησκους από την Άρτα, τους μετέφεραν με φορτηγά αυτοκίνητα μέσω Αγρινίου στην Πάτρα και από εκεί, στις 28 Μαρτίου, στο Ρουφ της Αθήνας. Η μεταφορά τους στο Άουσβιτς έγινε στις 2 Απριλίου με τραίνα και κάτω από απάνθρωπες συνθήκες. Ο Κανάρης Κωνσταντίνης, μετά την επίσκεψή του το 1946 στην Πρέβεζα, διαπίστωνε «μόνιμο εβραϊκό πληθυσμό εν όλω οκτώ ψυχαί», και ότι, από εκείνους που επιζήσανε και σκορπίσανε σε άλλες χώρες της υφηλίου, μόνον ένας είχε επιστρέψει στην γενέτειρα πόλη. Όσο για τα πολύτιμα αντικείμενα της Κοινότητας, που αναζητούσαν και οι ληστοσυμμορίες του «Ζοντερκομάντο Ρόζενμπεργκ», ανέφερε στην έκθεσή του: «(από τα Ιερά Σκεύη της Συναγωγής) ουδέν διεσώθη, βιβλία και ιεροί πάπυροι κατεστράφησαν, τεμάχιον παπύρου ολίγων εκατοστομέτρων το οποίον και ελάβομεν μαζί μας είναι το μόνον διασωθέν εκ της καταστροφής».
